Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan: Rusiya ilə artan gərginliklər və regional nəticələr

Rusiya ilə bir neçə keçmiş sovet respublikası arasındakı gərginlik “qaynama nöqtəsinə çatıb”, getdikcə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın Moskva rəhbərliyilə münasibətlərində daha çox ziddiyyət yaranır. Son həftələrdə üç ölkə rusiyalı məmurların hərəkətlərini açıq şəkildə tənqid edərək regional dinamikanın dəyişdiyinə işarə etdilər. Azərbaycanda uçuşların təhlükəsizliyi, Qazaxıstanda daxili siyasi mübarizə və Özbəkistanda qətl məqsədilə sui-qəsd ilə əlaqədar insidentlərdən qaynaqlanan bu hadisələr Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqazda strateji hesablamaları dəyişdirir. Çox güman ki, bu böhranların nəticələrinin həm Rusiya, həm də onun qonşuları üçün geniş fəsadları olacaq.

Azərbaycan Rusiyaya uçuşları dayandırır-Embraer 190 qalmaqalı

25 dekabr 2024-cü ildə "Azərbaycan Hava Yolları"nın (AZAL) təyyarəsinin Rusiya HHM tərəfindən faciəvi şəkildə vurulmasından sonra Azərbaycanda qalmaqal yaranıb. Dekabrın 29-da Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev dövlət televiziyasına eksklüziv müsahibəsində Rusiyanı, onun radioelektron mübarizə sistemini təyyarə üzərində nəzarəti itirməkdə ittiham edib. Bildirilir ki, Bakıdan Qroznıya uçan Embraer 190 Rusiyanın elektron mübarizə sistemləri tərəfindən vurulub ki, bu da yerdən alov əlavə ziyan vermədən əvvəl onu idarəolunmaz hala gətirib.

Əliyevin Rusiyanı kəskin şəkildə qınaması ciddi diplomatik parçalanmaya səbəb olub, çünki Azərbaycan Rusiyanın ilkin izahatını — quşların toqquşmasından tutmuş qaz balonunun partlamasına qədər — yetərsiz sayaraq rədd etdi. İnsayderlər bildiriblər ki, həmin gün Sankt-Peterburqa MDB-nin qeyri-rəsmi sammitinə gedən Azərbaycan prezidentinin "Bakı-1" təyyarəsi Rusiyanın hava məkanında texniki problemlər səbəbindən Bakıya qayıdıb.

Azərbaycan indidentə cavab olaraq aviasiya riskləri və təhlükəsizlik problemlərinə əsaslanaraq Rusiyanın bir neçə şəhərinə, o cümlədən Mineralnıye Vodı və Soçiyə uçuşları dayandırıb. 38 sərnişin və üç ekipaj üzvünün ölümü ilə nəticələnən təyyarə qəzası ikitərəfli gərginliyi artırıb və Azərbaycan rəsmi üzrxahlıq, məsuliyyətin qəbul edilməsini  və həlak olanların ailələrinə kompensasiya tələb edib. Diplomatik münasibətlər gərgin olaraq qalır və Azərbaycan beynəlxalq ekspertlərin rəhbərliyilə qərəzsiz araşdırmanın vacibliyini qeyd edir. Hər iki ölkə təhqiqatın nəticələrini gözləyərkən mülki aviasiya sahəsində əlaqələrin gələcəyi qeyri-müəyyən olaraq qalır.

Qazaxıstanın Rusiya ilə münasibətlərində gərginlik və Nazarbayevin ətrafında qalmaqal

Yanvarın 3-də Qazaxıstanda prezident Kasım-Jomart Tokayev "Anatili" ("Ana dili") nəşrinə müsahibəsində öz sələfi Nursultan Nazarbayevi tənqid edərək, onu 2020-ci ilin yanvarında kütləvi iğtişaşların qızışdırılmasında  ittiham edib. Tokayev Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin və Nazarbayevin iştirakı ilə gizli sövdələşmələrdən (Qazaxıstanın suverenliyinə xələl gətirdiyi bildirilir) məyus olduğunu bildirib. Bu sövdələşmələrin Qazaxıstanın suverenliyinə xələl gətirdiyi bildirilir. Ötən il iki dəfə görüşən Putin və Nazarbayev arasında gizli əməkdaşlıq barədə xəbərlər Qazaxıstanda narahatlıq yaradıb.

Həssas  siyasi keçid vəziyyətində olan Tokayev bu pərdəarxası danışıqları öz hakimiyyətinə və Qazaxıstanın Rusiyanın təsirindən çıxmasının möhkəmləndirilməsi səylərinə təhdid olaraq görür. Ölkə Rusiya ilə möhkəm əlaqələrin tarazlaşdırılması və hələ də Moskvanın güclü təsiri altında olan bölgədə öz suverenliyinin təsdiqlənməsi problemilə üzləşir. Qazaxıstanın Rusiyanın müdaxiləsindən artan narazılığı öz ölkələrini modernləşdirməyə can atan liderlər arasındakı gərginliyi və Rusiyanın Mərkəzi  Asiyada öz üstünlüyünü saxlamaqda israrlı olduğunu ortaya qoyur.

Özbəkistan və qətl məqsədilə uğursuz sui-qəsd: regional sarsıntılar

Özbəkistan da prezident Şavkat Mirziyoyevin keçmiş mətbuat katibi Komil Allamjonova sui-qəsddən sonra siyasi sarsıntıların mərkəzinə düşdü. 2024-cü ilin oktyabrında Allamjonovun avtomobilinə olan hücum ona zərər vermədi, lakin daha geniş geosiyasi gərginliyi üzə çıxardı. Sui-qəsd rusiyalı çeçen döyüşçülər Bislan Rasayev və Şamil Temirxanovla əlaqələndirildi ki, bu da Özbəkistanın baş prokurorunu onların həbsi üçün beynəlxalq order verməyə vadar etdi.

İfşa Mirziyoyev Sankt-Peterburqda MDB-nin qeyri-rəsmi sammitindən və Ali Avrasiya İqtisadi Şurasının iclasından qayıtdıqdan qısa müddət sonra baş verdi. Rusiyanın iştirakı ilə bağlı ittihamlar Özbəkistanla Rusiya arasındakı münasibətləri gərginləşdirdi, çünki şübhəlilərin Özbəkistana Türkiyədə Ramzan Kadırovun çeçenistanlı tənqidçilərinə hücumlarla əlaqədar saxta sənədlərlə girdikləri bildirilir.

İnsident Özbəkistanda siyasi böhrana səbəb oldu və Mirziyoyev administrasiyası dilemma qarşısında qaldı. Hücum Mirziyoyevin Özbəkistan iqtisadiyyatının və idarəetmənin modernləşdirilməsinə yönəlmiş islahatlar proqramına birbaşa meydan oxuyur. Eyni zamanda, sui-qəsdin - özbək biznesmenlərin və çeçen xadimlərin cəlb olunduğu  - beynəlxalq aspekti ölkəni mühüm iqtisadi tərəfdaş olan Rusiya ilə ziddiyyətə sürüklədi. Çeçenistana uçuşların dayandırılması və Rusiyanın Özbəkistandakı fəaliyyətinə nəzarətin sərtləşdirilməsi barədə çağırışlar səslənməyə başladı.

Nəticələr və qarşıdakı yol

Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün bu böhranlar regional münasibətlərdə əhəmiyyətli  dəyişikliyi xarakterizə edir. Azərbaycanda uçuşların dayandırılmasının, Qazaxıstanın Rusiyanın müdaxiləsindən narazılığının və Özbəkistanın islahatları pozmağa çalışan rusiyalı agentləri ifşa etməsinin birgə effekti Moskva ilə parçalanmanın artmasından xəbər verir. Bir vaxtlar Rusiyadan çox asılı olan bu üç ölkə indi daha geniş regional və beynəlxalq maraqlarla razılaşaraq Türk Dövlətləri Təşkilatı və Orta nəqliyyat-enerji dəhlizi kimi transmilli layihələr vasitəsilə öz suverenliklərini getdikcə daha çox təsdiqləyirlər.

Rusiyanın xarici siyasəti üçün fəsadlar əhəmiyyətlidir. Bu insidentlər Moskvanın öz qonşularına təsir göstərmək cəhdlərindən artan narazılığı önə çəkir və bu ölkələri alternativ tərəfdaşlıqlara sövq edə bilər. Azərbaycanın şəffaf araşdırmanın aparılmasına  israrı Rusiya ilə münasibətləri daha da gərginləşdirə bilər. Qazaxıstanın beynəlxalq məsələlərdə inadkarlığı onun Rusiya ilə əlaqələrinin yenidən qiymətləndirilməsinə səbəb ola bilər.  Özbəkistanın qətl məqsədilə törədilmiş sui-qəsdə reaksiyası isə onun regional təhlükəsizliyə və iqtisadi əməkdaşlığa yanaşmasını yenidən nəzərdən keçirə bilər.

Bu böhranların nəticələri hələ ortaya çıxmasa da, bir şey aydındır: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan yol ayrıcındadır. Hər bir ölkə Rusiya ilə münasibətlərini yenidən nəzərdən keçirdiyinə görə Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqazın geosiyasi xəritəsi mühüm transformasiya ərəfəsindədir. Bu böhranların həlli təkcə bu ölkələrin gələcəyini yox, həm də Avrasiya siyasətinin daha geniş dinamikasını müəyyən edəcək.