TDT sürətləndirilmiş transformasiyanı davam etdirir

Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) 11-ci Sammiti 2024-cü il noyabrın 6-da Qırğızıstanın Bişkek şəhərində, regional təhlükəsizlik və əməkdaşlığa artan diqqət fonunda baş tutdu. 30 il əvvəl müstəqillik qazanmış türk ölkələri böyük güclərin təzyiqi ilə üzləşdikcə və mürəkkəb geosiyasi çağırışlardan keçdikcə, sammit üzv dövlətlərinin birliyi və iqtisadi dayanıqlığını gücləndirmək üçün həm iddiaları, həm də strateji addımlarını vurğuladı.

Sammit qlobal gərginliyin artdığı dövrdə baş tutdu; Ukraynadakı uzanan münaqişə nəticəsində Rusiyanın Mərkəzi Asiyada nüfuzu zəiflədikcə, Qərb ölkələri Çinin Avrasiyada artan təsirindən getdikcə daha çox narahat olurlar. Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstan kimi üzv dövlətlər üçün bu geosiyasi dəyişiklik regional ittifaqları gücləndirmək zərurətini artırıb, bu isə son illərdə xüsusilə nəzərə çarpır. ABŞ və Aİ həm Rusiya, həm də Çinə balans yaratmaq üçün Mərkəzi Asiyada daha aktiv iştirak etməyə çalışdıqca, TDT ölkələri Şərq və Qərbi birləşdirən potensial vasitəçilər kimi mövqelərini möhkəmləndirirlər — sammit iştirakçılarının da can atdığı rol məhz bu idi.

2009-cu ildə Naxçıvan Sazişi ilə əsası qoyulan Türk Dövlətləri Təşkilatı (əvvəllər Türk Şurası) ilkin olaraq türk dilli ölkələr arasında həmrəylik gücləndirməyə yönəlmişdi və əsasən mədəni və dil əməkdaşlığına fokuslanmışdı. Lakin illər keçdikcə TDT iqtisadi inteqrasiya, təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq və enerji əlaqələndirilməsi ilə məşğul olan daha çoxşaxəli təşkilata çevrildi. Hər bir sonrakı sammitlə TDT məqsədlərini daha çox, xüsusilə də regional qeyri-sabitlik və yaranan iqtisadi problemlərə cavab olaraq, vahid siyasi və iqtisadi blok olmaq istiqamətində yönəltmişdir.

Bişkek Sammiti "Türk Dünyasının Gücləndirilməsi: İqtisadi İnteqrasiya, Dayanıqlı İnkişaf, Rəqəmsal Gələcək və Hamı üçün Təhlükəsizlik" adlı ümumi mövzu ilə müəyyən edildi, çünki üzv dövlətlər iqtisadi əməkdaşlığı dərinləşdirmək, infrastruktur şəbəkələrini gücləndirmək və təhlükəsizlik siyasətlərini əlaqələndirmək istəyirdilər. TDT liderləri daxili regional ticarəti genişləndirmək, xarici güclərə asılılığı azaltmaq və kollektiv kimliklərini möhkəmləndirmək üçün mədəni mübadilələri təşviq etmək məqsədlərini qeyd etdilər. Enerji qiymətləri dalğalandığı və təchizat zəncirləri proqnozlaşdırılmaz olduğu bir şəraitdə, TDT üzvləri enerji müxtəlifləşdirilməsi və logistikanın səmərəliliyinin əhəmiyyətini vurğulayaraq, bloklarını Asiya və Avropa arasında sabit tranzit dəhlizi kimi mövqeləndirdilər.

Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Avropa və Asiyanı türk dövlətləri vasitəsilə birləşdirən trans-Xəzər marşrutu olan Orta Dəhlizin strateji əhəmiyyətini vurğuladı. Ərdoğan Orta Dəhlizi Rusiya və Çin vasitəsilə ənənəvi marşrutlara həyati alternativ etmək üçün sürətləndirilmiş infrastruktur layihələrinə və daha dərin iqtisadi əlaqələrə ehtiyac olduğunu vurğuladı. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Ərdoğanın fikrini dəstəkləyərək Azərbaycanın regional əlaqələndirmə layihələrinə sadiqliyini təsdiqlədi, Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayev isə qlobal ticarətdə Mərkəzi Asiyanın rolu haqqında danışaraq, dəyişən ittifaqlar dövründə sabitlik və əməkdaşlığın vacibliyini vurğuladı.

Sammit dünya səhnəsində daha əhəmiyyətli rol oynamaq arzusunu əks etdirən bir neçə yeni təşəbbüs və təkliflərin meydana çıxmasını gördü. Üç əsas sahə diqqəti cəlb etdi: vahid gömrük siyasəti, mədəni mübadilə proqramı və birgə enerji və infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi.

Liderlər TDT sərhədləri boyunca ticarəti asanlaşdırmaq üçün gömrük mexanizmlərini sadələşdirməyi qəbul etdilər, bu isə səmərəliliyi artırır və bürokratik maneələri azaldır. Türkiyə və Özbəkistan üzv dövlətlər arasında ortaq türk kimliyini təşviq etmək və dil və təhsil mübadilələrini təşviq etmək məqsədi ilə bir sıra mədəni mübadilə təşəbbüsləri təklif etdilər. Artıq 34 hərfdən ibarət vahid türk əlifbası razılaşdırılmışdır və bu layihənin həyata keçirilməsi, növbəti 12-ci TDT Sammitində Bakıda başlaya bilər. Səkkizguşəli ulduzlu TDT bayrağının qəbul edilməsi sadəcə simvolik deyil, həm də siyasi qərardır.

Azərbaycan üzv dövlətlərin enerji mənbələrini müxtəlifləşdirmək və xarici bazarlara asılılığı azaltmaq üçün xüsusilə təbii qaz və bərpa olunan enerji sahəsində əməkdaşlığı genişləndirməyi təklif etdi. Regional logistika layihələrinin daha da inkişaf etdirilməsi də razılaşdırıldı.

Sammitdə bir neçə konkret qərar və razılaşmalar qəbul edildi. Diqqətəlayiq sənədlər arasında "Strateji Tərəfdaşlıq Mexanizmi" var idi, burada TDT üzvləri arasında təhlükəsizlik əlaqələndirməsi və iqtisadi inteqrasiyanı gücləndirmək planları əks olunmuşdur. Bundan əlavə, "Bişkek Bəyannaməsi" hər bir ölkənin regional əlaqələri gücləndirməyə, dayanıqlı inkişafı təşviq etməyə və türk dünyasında sülh və sabitliyi möhkəmləndirməyə sadiqliyini təsdiqlədi. Digər mühüm razılaşma isə TDT-nin himayəsi altında mərkəzi maliyyə institutunun yaradılması ilə bağlı idi ki, bu da üzv dövlətləri iqtisadi qeyri-sabitlik dövrlərində dəstəkləmək və birgə inkişaf layihələrini təşviq etmək üçün təyin edilmişdir. Bu kontekstdə, Türk İnvestisiya Fondunun yaradılması mühüm bir mərhələ oldu. Türk dünyasında iqtisadi inteqrasiya üçün ilk birgə maliyyə institutu olan bu fond 1 milyard dollarlıq nizamnamə kapitalı ilə təchiz olunmuşdur və əsas birgə layihələrə maliyyə dəstəyinin 2025-ci ilin yanvar ayında başlanacağı gözlənilir. Həmçinin, Mərkəzi Bankların Şurasının yaradılması, xidmətlər və investisiyalar sahəsində azad ticarət zonası və rəqəmsal iqtisadiyyat üzrə tərəfdaşlıq müzakirə olunur.

Bu ilin sammiti təhlükəsizliyə misli görünməmiş diqqət ayırdı. Mədəni və iqtisadi məqsədləri vurğulayan əvvəlki sammitlərdən fərqli olaraq, 2024-cü il görüşü artan geosiyasi qeyri-müəyyənlik qarşısında kollektiv müdafiə mexanizmlərinə ehtiyacın olduğunu qəbul etdi. Üzv dövlətlər terrorizm, sərhəd nəzarəti problemləri və kiber təhdidlər kimi təhlükələrlə mübarizə aparmaq üçün TDT təhlükəsizlik üzrə birgə xüsusi qüvvə yaratmağı müzakirə etdilər — blokun öz təhlükəsizlik sahəsinə daha çox nəzarət etmək niyyətini göstərən iddialı bir addım.

Bişkek Sammiti, TDT-nin mədəni koalisiyadan regional təsir iddialarına malik yeni yaranmaqda olan siyasi və iqtisadi gücə çevrildiyini nümayiş etdirən əhəmiyyətli bir an oldu. Gələcəkdə TDT üzv dövlətlərinin müxtəlif prioritetlərini uyğunlaşdırmaq və daha böyük güclərlə strateji ittifaqlar arasında müstəqilliyi tarazlaşdırmaq problemi ilə üzləşəcəkdir.

Blokun daha vahid bir ittifaqa çevrilməsi onun iddialı hədəflərinə nail olmaq və xarici təzyiqlərə tab gətirmək qabiliyyətindən asılıdır. Əgər bu uğurla nəticələnərsə, artıq bir çoxları bunu gözləyir, TDT Türk xalqları arasında dayanıqlığı, iqtisadi rifahı və qarşılıqlı təhlükəsizliyi təşviq edən əməkdaşlıq modelini təqdim edərək, sabitləşdirici regional gücə çevrilə bilər.