2022-ci ildən iqtisadi gözləntilər

Cari ildən gözləntilərini dəyərləndirmək üçün öncə ötən baza ilinin əsas iqtisadi göstəriciləri üzrə yekunlara, eləcə də qərarlaşan tendensiyaları və formalaşan meyllərə makro, biznes və ev təsərrüfatları səviyyəsində nəzər salaq.

Makro səviyyədə ötən il  özündən əvvəlki pandemiya ilindən dünya bazarlarının konyunkturası qlobal tələbin davamlı bərpası ilə Azərbaycan üçün xüsusilə də əlverişli neft qiymətləri ilə fəqlənsə də  2021-ci ildə Azərbaycanda iqtisadiyyatının artım tempinin qlobal iqtisadi artımdan geri qalıb. Belə ki, 11 ayın yekunlarına görə global iqtisadi artım tempinin 5,9 faiz olması gözlənildiyi halda Azərbaycanda ÜDM 5,3 faiz artıb.  Həmin dövrdə Brend markalı neftin orta qiyməti 71 ABŞ dolları təşkil edib  ki, bu da əvvəlki  ilin orta qiymətindən (43 ABŞ dolları) 65 faiz yüksəkdir. 2021-ci ilin noyabrında ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə enerji qiymətləri 2,1 dəfə, qeyri-enerji qiymətləri 24,7 faiz artıb, BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının məlumatına görə  dünya ərzaq qiymətləri illik əsasda 27,3 faiz bahalaşıb[1]. Beləliklə də dünya bazarlarında  enerji daşıyıcılarının bahalaşması  enerji idxalçısı olan ölkələrində inflyasiya proseslərini sürətləndirsə də, Azərbaycanda da  idxal inflyasiyası digər səbəblərdən yüksək olub. Belə ki,  ötən  ilin yanvar-oktyabr aylarında idxal qiymətləri indeksinin orta illik artımı 21,4 faizə çatıb.

Rəsmi statistikaya görə  2021-ci ilin noyabr ayı 2020-ci ilin noyabr ayına nəzərən illik inflyasiya ikirəqəmli -11.1 faiz olub, orta illik inflyasiya isə yanvar-noyabr aylarında 6.2 faiz qeydə alınıb.  Tənzimlənən qiymətlərin, həmçinin mövsümi xarakterli məhsulların qiymət dəyişimi nəzərə alınmadan hesablanan orta illik baza inflyasiya 2021-ci ilin yanvar-noyabr aylarında 3.9 faiz təşkil edib. Digər hesablamalara görə, yalnız daxili xərc amilləri, xüsusən dövlət tənzimlənməsi tətbiq edilən qiymətlərin liberallaşdırılması adı ilə kommunal tariflərin qaldırılması illik inflyasiyanın 1/4-ni formalaşdırıb[2].

Bundan əlavə ötən il istehsalçı qiymətləri indeksi də artıma meyilli olub. Oktyabrda ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə emal sənayesində istehsalçı qiymətləri indeksi 29.9 faiz, kənd təsərrüfatı istehsalçı indeksi isə 14.4 faiz, daşıma xərclərinin artması ilə avtomobil nəqliyyatı ilə ölkədaxili yükdaşıma qiymətlər indeksi illik olaraq 11.7 faiz artıb.

Ötən ilin yanvar-oktyabr aylarında ixrac qiymətləri indeksinin orta illik artımı 46.9 faiz təşkil etdiyindən 2021-ci ilin 11 ayında xarici ticarət balansının profisiti ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 2.8 dəfə artaraq 9.4 mlrd. ABŞ dollara çatıb. Qeyri-neft ixracı 44 faiz, qeyri-neft idxalı isə 9 faiz artmışdır.  Ötən ilin ilk 9 ayında tədiyə balansının cari əməliyyatlar hesabında 3.9 mlrd. ABŞ dolları və ya ÜDM-in 11 faizi səviyyəsində profisit yaranıb. Profisitli tədiyə balansı şəraitində Dövlət Neft Fondunun aktivləri də daxil olmaqla  ölkənin strateji valyuta ehtiyatları 11 ayda 4.4 faiz (2.2 mlrd. ABŞ dolları) artaraq 53 mlrd. ABŞ dollarını, Mərkəzi Bankın ehtiyatları isə 10.2 faiz artaraq 7 mlrd. ABŞ dollarını ötüb.

Beləliklə də 2021-ci ilin 11 ayında ümumi daxili məhsul real ifadədə 5.3 faiz, o cümlədən qeyri-neft-qaz sektoru üzrə 6.4 faiz artıb. Qeyri-neft-qaz sektorunda iqtisadi artım başlıca olaraq ticari sektor hesabına olub.  Belə ki, həmin dövrdə qeyri-neft-qaz sənayesində 20.9 faiz, kənd təsərrüfatında 3.8 faiz-lik artım qeydə alınıb[3].

Biznes səviyyəsində ötən ilki vəziyyəti xarakterizə edəkən onu qeyd etmək olar ki, bu istiqamətdə bir sıra institutsional addımlar, o sıradan  da  sahibkarlığın inkişafına dövlət dəstəyi sahəsində idarəetmənin, sənaye parklarının, sənaye məhəllələrinin və aqroparkların idarə edilməsinin, Dövlət Neft Şirkətinin idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsinə dair tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanları[4]  imzalansa da, dövlət mülkiyyətində olan şirkətlər və banklar Azərbaycan İnvestisiya Holdinqinin idarəetməsinə verilsə də, bu fərmanlardan irəli  gələn bir sıra məsələlərin tənzimlənməsi başa çatdırılmayıb.  Bununla yanaşı, işğaldan azad edilmiş ərazilərdə qazanılmış  fürsətlər və imkanlarından biznesin bəhrələnməsi də yetərinə olmayıb. İşqaldan azad olunmuş ərazilərdə  infrastukturun bərpası üzrə dövlət sifarişlərinin iri podratçıları əsasən türk şirkətləri olub. Ötən il ixrac yönlü  qeyri-neft sektorunda çalışan şirkətlər Azərbaycan manatının  ABŞ dollarına nisbətdə sabit qalması, Avroya nisbətdə isə bahalaşmasına görə məzənnə fərqindən davamlı itkilərlə üzləşib. Ötən il yerli istehsal və xidmətlər həmçinin alıcılıq qabliyyətinin aşağı düşməsindən, pandemiya dövründə məhdudiyyətlərdən də ziyan çəkib.

Ev təsərrüfatlarına gəlincə, onların xərclərinin  artım sürəti gəlirlərinin artımını dəfələrlə qabaqladığından yoxsullaşma, təbəqələşəmə kimi xroniki problemlərə  istehlakçıların alıcılıq qabliyyətinin azalması da əlavə olunub. Pandemiya dövrünə ev təsərrüfatlarının kredit vəsaitlərinə çıxış imkanları da azaldığından yaranmış kəsirin örtülməsi müşahidə olunmayıb, eyni zamanda ötən il ərzində ev təsərrüfatlarının vaxtı  keçmiş borclarının səviyyəsində də artım qeydə alınıb[5].

Göründüyü kimi 2022-ci ilə fərqli səviyyələrdə müxtəlif şərtlərlə qədəm qoyur, ümumilikdə isə   yeni ilə mürəkkəb qlobal şərait və ağır yerli şərtlərlə daxil oluruq.  Xüsusilə də   ötən il inflyasiya artırıcı amillərin fəal olması, bu il əmək haqqı, sosial müavinətlər, tələbə təqaüdləri və pensiyaların minimum məbləğinin artması hesabına dövriyyə çıxması gözlənilən əsasən də istehlaka nağd formda yönələcək əlavə manat kütləsi inflyasiya  təzyiqlərinin çoxaldaraq 2022-ci ildə daha yüksək inflyasiya yaradacaq. Bununla yanaşı istehlakçıların və biznesin inflyasiya gözləntilərinin də yüksək olması, eyni zamanda qlobal bazarlarda bahlaşma və  xarici ticarətdə daşınma  xərclərinin artması 2022-ci ili yola saldığımız illə müqayisədə daha bahalı edəcək. Cari ildə də idxalı stimullaşdıran məzənnə siyasəti, məsrəfləri süni olaraq artıran gömrük siyasəti istehlak bazarında idxal mallarının payının həm fiziki və həm də dəyərcə artımını şərtləndirəcək. Baxmayaraq ki, Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) 2022-ci ildə pul siyasətinin[6] son hədəfi inflyasiyanın ötən ilki kimi  4±2% dəhlizində idarə olunmasıdır, lakin AMB bu ildə də ötən ildə olduğu kimi inflyasiyanı 4±2% dəhlizində saxlaya bilməyəcək və bu ilin orta illik inflyasiyası yola saldığımız ildən daha yüksək olacaq. Bu il də ərzaq inflyasiyasının, qeyri-ərzaq və xidmət inflyasiyasından yükək olacağı gözlənilir ki,  bu da xüsusilə də az gəlirli əhalinin yaşam şərtlərini daha da çətinləşdirəcək. Digər tərəfdən də 2022-ci ildən aksiz dərəcələrinin, rüsumların və kommunal xidmətlərin tariflərinin artması  inflyasiya təzyiqini daha da yüksəldəcək.

Bu il üçün  ÜDM-in artım tempi ötən ildəkindən aşağı olacaq. Bunun başlısa səbəbi baza ilində ÜDM-in artım tempinin müsbət və yüksək olmasıdır. Ötən ilki artımın yüksək qeydə alınması ondan əvvəlki ildə iqtisadiyyatda mövcud olmuş 4,9 faizlik tənəzzül və enişlə bağlıdır. Eyni tendensiya yalnız milli deyil, həm də qlobal səviyyədə müşahidə olunacaq. Belə ki, Beynəlxalq Valyuta Fondunun oktyabr ayına olan  hesabatına[7] əsasən qlobal iqtisadiyyatın 2022-ci ildə 4,9 faiz artacağı proqnozlaşdırılır. İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr üzrə iqtisadi artım prosesinin peyvəndləmənin əhatə dairəsindən, məhdudiyyətlərin aradan götürülməsi müddətindən və həyata keçirilən stimullaşdırıcı tədbirlərin davamlılığından asılı olaraq fərqli dinamika ilə baş verəcəyi gözlənilir. Beləliklə də iqtisadi artımın inkişaf etmiş ölkələrdə 4,5 faiz, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə 5,1 faiz  olacağı proqnozlaşdırılır. Rəsmi proqnozlara görə,  2022-ci ildə  Azərbaycanda real iqtisadi artım tempinin 3,9 faiz, o cümlədən qeyri-neft sektoru üzrə 4,9 faiz olacağı gözlənilir. Cari ildə artımı şərtləndirən amilər arasında yenə də dünya bazarında  neft-qaz biznesi üçün əlverişli konyukturanın davam etməsidir. Belə ki,  2022-ci ilə konsensus qiymət 1 barelə görə 70.9 ABŞ dolları, o cümlədən BVF tərəfindən 64.5 ABŞ dolları səviyyəsində qiymətləndirilir. Ümumilikdə 2022-ci ildə dünyada neftə tələbin artmaqda davam edəcəyi proqnozlaşdırılır.

Bu isə onu deməyə əsas verir ki, 2022-ci ildə ölkənin valyuta ehtiyatlarını qorumaq  və manatın ABŞ dollarına nisbətdə sabitliyini qorumaq üçün ehtiyatları yetərli olacaq. Bu siyasətin davam etdirilməsi və devalvasiyanın ertələnməsi 2022-ci ildə də gözləniləndir. Çünki, hazırkı hökümət bu məsələyə iqtisadi deyil, sosial-siyasi məsələ kimi baxır.

2022-ci ilə büdcə prizmasından baxsaq görərik ki, büdcənin istehlak tərəfi investisiya tərəfi ilə müqayisədə daha çoxdur[8]. Odur ki, bu il  işğaldan azad olmuş ərazilərdə  bərpa işlərinə büdcəsən maliyyələşən investisiyalar əvvəlki ildəki qədər -2,2 milyard manat səviyyəsində saxlanılsa da digər məqsədlər üçün investisiya xərcləri azaldılıb. Büdcənin qeyri-məhsuldar və qeyri-kommersiya xərclərinin artması nəticəsində ümumi xərcləmələlərlə  qeyri-neft sektorunun artım tempi arasında onsuz da zəif olan əlaqələ 2022-ci ildə  daha da zəiflədəcək. İl ərzində büdcə şəffaflığının artırılması və korrupsiya qarşı mübarizə  sahəsində əsaslı dəyişikliklər həyata keçirilməzsə, onda yuxarıda təqdim olunmuş iki göstərici arasında mütənasiblik daha da azalacaq.

[1] https://www.fao.org/worldfoodsituation/foodpricesindex/en/#:~:text=%C2%BB%20The%20FAO%20Food%20Price%20Index,highest%20level%20since%20June%202011.

[2] https://uploads.cbar.az/assets/5c089511ff85e11ab13570795.pdf

[3] https://www.stat.gov.az/news/macroeconomy.php?page=1

[4] https://president.az/articles/50344

[5] https://www.cbar.az/page-42/monetary-indicators

[6] https://banker.az/amb-2022-ci-il-uzr%C9%99-pul-siyas%C9%99tinin-baslica-istiqam%C9%99tl%C9%99rini-aciqladi/

[7] https://www.imf.org/en/Publications/WEO/Issues/2021/10/12/world-economic-outlook-october-2021

[8] https://sai.gov.az/files/5053688984203391859475639Ry2022tvsiylrl-943957438.pdf