Azərbaycan: 2023-cü ilin mühüm iqtisadi hadisələri

1. 17.01.2023 - Buxarestdə Azərbaycan, Gürcüstan, Rumıniya və Macarıstan hökumətləri arasında “Yaşıl enerjinin inkişafı və ötürülməsi sahəsində strateji tərəfdaşlıq haqqında Saziş” imzalanıb.
2. 16.02.2023 - SOCAR və “Masdar” (BƏƏ) Abu Dabidə 4 GVt həcmində yaşıl enerji layihələrinin birgə inkişafı haqqında Saziş imzalayıblar.
3. 02.03.2023 - Azərbaycanda partlayıcı maddələr zavodunun tikintisinə başlanılıb.
4. 04.23.2023 - Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi “PAŞA Holdinq” ilə birlikdə və İsrail Texnologiya İnstitutu – “Technion”un dəstəyi ilə Azərbaycan Kibertəhlükəsizlik Mərkəzini yaradıb.
5. 27.05.2023 – “Baykar” şirkəti ilə Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi arasında Azərbaycanda PUA-ların birgə istehsalına dair niyyət protokolu imzalanıb.
6. 01.06.2023 - Bakıda İqtisadi Zonaların İnkişafı Agentliyi, Maşın və Avadanlıq İstehsalçıları Assosiasiyası və Özbəkistanın "UzAvtoSanoat" SC arasında Azərbaycanda nəqliyyat vasitələrinin istehsalını genişləndirmək məqsədilə əməkdaşlıq haqqında Memorandum imzalanıb.
7. 07.03.2023 - Ölkədə enerji sənayesi islahatını tənzimləyən “Elektroenergetika haqqında” qanun imzalanıb.
8. 25.10.2023 - Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə birlikdə İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin təməlqoyma mərasimində iştirak edib və Qars-Naxçıvan dəmir yolunun tikintisinə dair protokol imzalayıblar.
9. 26.11.2023 - Prezident İlham Əliyev Ərəbistanın “Masdar” şirkəti tərəfindən inşa edilmiş 230 MVt gücündə Qaradağ Günəş Elektrik Stansiyasının (YES) açılış mərasimində iştirak edib.
10. 07.12.2023 - Pirallahı Sənaye Parkında (PSP) “Gen Pharma Colombia Manufacturing Operations” MMC-nin əczaçılıq istehsalının təməlqoyma mərasimi olub.
11. 08.12.2023 - Milli Məclis Rəqabət və onun hüquqi tənzimlənməsi haqqında Məcəlləni qəbul edib

***

Dünyadakı siyasi təlatümlər iqtisadiyyatların inkişafı üçün problemlər yaratdı. Bir çox ölkələr arasında iqtisadi əlaqələr azaldı, ənənəvi strateji ticarət və nəqliyyat marşrutları yeniləri ilə əvəz edilməli oldu. Rusiya qazının müharibə aparan Ukrayna ərazisindən Avropaya tranziti bir növ iqtisadi paradoksa bənzəyir. Bu, iqtisadi praqmatizmin zirvəsidir. Digər ölkələr yeni imkanlar tapdılar. Bəzi ölkələr üçün yeni imkanlar açıldı. Amma burada da münaqişələrin mənfi cəhətləri bu xaosda əldə edilə biləcək istənilən iqtisadi faydaları kompensasiya edir. İlin sonunda İsrail və HƏMAS arasında gözlənilməz müharibənin başlaması təkcə Yaxın Şərq üçün deyil, ümumiyyətlə, bir sıra problemlər də gətirdi. O, İsraillə Azərbaycan arasında yaxşı iqtisadi əlaqələri pozdu. Bu müharibənin sonu görünmür.

2022-ci ildə 4,6% iqtisadi artımdan sonra 2023-cü ilin 11 ayında 0,8%-ə qədər azalma 2022-ci ildə enerji qiymətlərində “partlayıcı” artım olmasaydı, gözlənilməz görünə bilərdi. Və buna əsasən Ukraynadakı müharibə və qlobal neft və qaz bazarında sonrakı disbalans səbəb oldu. Buraya Azərbaycanda neft hasilatının sürətlənən azalması da əlavə olunur.

ÜDM-in azalması artıq yenicə qəbul edilmiş 2024-cü il dövlət büdcəsinin parametrlərinə təsir göstərib. Gəlir artımı əvvəlki illərlə müqayisədə çox cüzidir. Amma büdcə investisiya xərclərinin ən böyük həcmi Qarabağ iqtisadi rayonuna və ölkənin müdafiəsinə yönəldiləcək. Eyni zamanda, 2024-cü il büdcəsində sosial xərclərin artımı 2023-cü illə müqayisədə 1 faizdən az olub.

Qonşuları ilə müqayisə də Azərbaycanın xeyrinə olmadı. Ermənistan və Gürcüstanın artım tempi müvafiq olaraq 8,3% və 7,5% təşkil edib. Eyni zamanda, orta maaşlar, pensiyalar və sosial müavinətlər uzun illərdir ki, hər üç ölkədə kifayət qədər müqayisə olunan səviyyədə qalır. Ötən il Ermənistan və Gürcüstanda artımın böyük hissəsi müvəqqəti amillərlə - paralel ixracın artması, Rusiyadan köçürülənlərin nəzərəçarpacaq dərəcədə artması və maliyyə transferləri ilə müəyyən edilib. Azərbaycan bir çox səbəblərdən bu iqtisadi oyunların heç birinə qoşulmadı. İT mütəxəssislərinin bu ölkələrə axını fonunda hakimiyyətin müəyyən sakitliyini başa düşmək olardı: Azərbaycan iqtisadiyyatında maliyyə yastığı deyilən vəziyyət kifayət qədər sabit qaldı. Strateji valyuta ehtiyatları ilin sonunda artaraq 68,2 milyard dollara çatıb, tədiyə balansı dördüncü rübdə bir qədər “ərimiş” olsa da, müsbət zonada qalıb, məzənnə sabit olaraq bir dollar üçün 1,7 manat səviyyəsindədir. İlin sonuna inflyasiya 9,3% birrəqəmli səviyyəyə çatıb, əhalinin gəlirləri (12,8%) və orta əmək haqqı (11,3%) inflyasiyaya çatıb və onu ötüb.   

Rəqəmsal iqtisadiyyatın gücləndirilməsi və yaşıl keçid 2023-cü ildə iqtisadi inkişafın əsası oldu. “Rəqəm” artıq iqtisadi inkişafın mühərriklərindən birinə çevrilib. Ölkənin ilk vençur fondu olan “Caucasus Venture”a 15 yeni startap daxildir. Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi İsrailin “Technion” İnstitutu ilə birlikdə, digərləri ilə yanaşı, İT sektoru üçün yüzlərlə gənc kadr təmin etməyə başlayan Kiber Təhlükəsizlik Mərkəzi yaratdı. İdarəetmə sahəsində “Hökumət Buludu” yaradıldı, BP AÇG-də yeni platformada ilk rəqəmsal istehsal idarəçiliyini təqdim etdi, fermerlər öz elektron platformalarına çıxış əldə etdilər və bu yaxınlarda məmurlardan yan keçərək subsidiyalar aldılar. Biz artıq AMB ilə Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin süni intellektin tətbiqini sürətləndirmək üçün müqavilə bağlamasını demirik. Qabaqcıl ərəb şirkətləri isə məlumatların emalı ilə bağlı kömək edəcəklərinə söz veriblər. Nə qədər qəribə səslənsə də, insan kapitalının inkişafına yol açan rəqəmsallaşma oldu.

Enerji qiymətlərinin aşağı düşməsi neft hasilatının nəzərəçarpacaq dərəcədə azalması ilə müşayiət olunanda Azərbaycanın iqtisadi orqanları düzgün anladılar ki, yaşıl keçid dalğasına qoşulmaq və onu davamlı və uzunmüddətli etmək daha yaxşıdır. Yaşıl keçid, digər məsələlərlə yanaşı, onlar tərəfindən bərpa olunan enerji stansiyalarının tikintisindən sonra meydana çıxacaq eyni “azad edilmiş” qaz həcmlərinin sonrakı ixracı ilə birbaşa investisiya və yeni texnologiyaların cəlb edilməsi üçün bir fürsət kimi qiymətləndirildi. Bərpa olunan enerji mənbələrindən istehsal olunan elektrik enerjisi isə artıq həcmdə xaricə ixrac ediləcək. 2023-cü ilin yanvarında Azərbaycan, Gürcüstan, Rumıniya və Macarıstan arasında Avropaya ən azı 1 giqabayt elektrik enerjisinin ixracı üçün dənizaltı elektrik kabelinin çəkilməsi haqqında saziş imzalanıb. Lakin belə ideyalar yoluxucudur: Mərkəzi Asiya  ölkələri artıq öz enerji sistemlərini Cənubi Qafqazın enerji sistemləri ilə birləşdirmək və hətta enerjinin Avropaya nəqli barədə danışmağa başlayıblar. Bərpa olunan enerji mənbələrinə investisiya cəlb etmək üçün dövlət və özəl sektorlar arasında münasibətlərin bütün kompleksini, habelə artıq ölkəyə gəlmiş və gələn xarici şirkətlərlə işləmək üçün xüsusi şərtləri tənzimləyən yeni “Elektroenergetika haqqında” qanun qəbul edilib. Bu şirkətlərin sayı az deyil.

Burada ixracyönümlü iqtisadiyyat modelini də görmək olar, lakin bir məhsulun tədricən digəri ilə əvəzləndiyi yanacaq energetika kompleksinin içində.
Amma bu, iqtisadi strategiyanın yalnız bir elementidir. Onun digər elementi - iqtisadiyyatın qlobal dəyər zəncirlərinə daxil olması haqqında danışmaq daha məhsuldardır. Azərbaycan burada kifayət qədər ardıcıl fəaliyyət göstərib, Mərkəzi Asiya respublikaları və Ərəb Şərqinin bir sıra ölkələri ilə son dərəcə sıx əməkdaşlıq edərək bu modeli həyata keçirməyə çalışıb. Məsələn, Özbəkistanla bu, sinerji tapmaq və uğurlu Özbəkistan avtomobil sənayesinin zəncirlərinə qoşulmaq cəhdi idi. Ümumiyyətlə, Azərbaycanla Özbəkistanın bütün qarşılıqlı fəaliyyət strategiyası uzunmüddətli və hərtərəflidir. Belə dəyər zəncirləri bir uğurlu sənaye daxilində rəqabət mühitinin yaradılması nəticəsində də yarana bilər, məsələn, əczaçılıqda. Biz bunu qismən Pirallahı Sənaye Parkında görürük. Orada Türkiyənin məşhur əczaçılıq şirkətinin binasının təməli qoyulub. Macarıstandan eyni dərəcədə məşhur bir şirkəti isə gəlməkdədir.

Bu proqramın bəzi digər elementləri, xüsusən də iqtisadi rəqabət qabiliyyətinə nail olmaq olduqca çətin görünür. Əvvəla, ona görə ki, iqtisadiyyatda inhisarçılıq sakitcə artmaqdadır. Böyük iqtisadi qruplar bütün sektorlarda kifayət qədər sərt davranırlar. Onlar nəinki rəqabəti boğdular, həm də kiçik və orta biznesin iqtisadiyyatın yeni boşluqlarına çıxışını əngəllədilər. Daxili bazarda rəqabəti olmayan iqtisadiyyat heç vaxt xarici bazarda rəqabətədavamlı olduğunu iddia edə bilməz. Dekabrda qəbul edilmiş Rəqabət Məcəlləsinin burada öz işini görəcəyinə ümid etmək olar.

2024-cü il 2023-cü ildə başlanmış layihələrin yüksək keyfiyyətli icra ili olmalıdır. Və onların inkişafı üçün institutlar yaradılmalıdır. İqtisadi islahatlar siyasi islahatlarla dəstəklənməlidir. Məhz onlar paytaxtın və regionların iqtisadi inkişafındakı fərqləri aradan qaldırmağa qadirdir. Yalnız siyasi islahatlar iqtisadi azadlıqların və mülkiyyətin qorunmasının təminatçısı ola bilər. Məhz onlar iqtisadi inkişaf üçün mükəmməl hüquqi mühit yaratmaqla ölkədə xarici investorların etimadını qazanmağa kömək edə bilərlər.