Rəsmi inflyasiya göstəriciləri reallığı əks etdirirmi?

Rəsmi xəbərlərə görə, Azərbaycanda illik inflyasiya 1 %-dən aşağı enib. Bu ilin yanvar-aprel aylarında istehlak qiymətləri indeksi 2023-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 100,7 %, o cümlədən qida məhsulları, içkilər və tütün məmulatları üzrə 99,3 %, qeyri-qida məhsulları üzrə 101,3 %, əhaliyə göstərilmiş ödənişli xidmətlər üzrə 102,4 % təşkil edib. Dövlət Statistika Komitəsinn yaydığı məlumatda belə göstərilir.  

Bəs bu nə dərəcədə reallığı göstərir?

İqtisadçı Fərid Mehralızadə mövzu ilə bağlı ASTNA-nın suallarına cavab verib.

* * *

Sual: Fərid bəy, Azərbaycanda illik inflyasiya 1 %-dən aşağı enib. Bu nə dərəcədə inandırıcıdır?

Cavab: Azərbaycanda inflyasiyanın yüksəlməsi pandemiyanın başlamasından sonraya – 2020-ci ilə təsadüf edir. Ardıcıl son üç ildə ölkədə yüksək inflyasiya qeydə alınmışdı. Rəsmi rəqəmlərə görə 2021-ci ildə Azərbaycanda 6.7 faizlik, 2022-ci ildə 13.9 faizlik, 2023-cü ildə isə 8.8 faizlik inflyasiya qeydə alındı. Nəzərə almaq lazımdır ki, Mərkəzi Bankın inflyasiya ilə bağlı hədəf diapazonu 2-6 faiz aralığındadır. Yəni, son üç ildə Azərbaycanda qeydə alınan inflyasiya hökumətin hədəflədiyi göstəricidən yüksək olub. Ötən ilin sonlarına doğru isə inflyasiya göstəricilərində azalma müşahidə edilir. Bu baxımdan, nəzərə almaq lazımdır ki, hazırda açıqlanan aşağı inflyasiya göstəriciləri ötən illə müqayisəni bildirir. Yəni, son bir ildə qlobal iqtisadiyyatda da oxşar trendlər müşahidə edilir. Lakin qiymət artımına nisbətən daha geniş zaman aralığında baxdıqda fərqli mənzərə yaranır. Məsələn, Dövlət Statistika Komitəsinin rəqəmləri göstərir ki, 2020-ci ilin eyni dövrü ilə müqayisədə inflyasiya göstəricisi 30 faizdən yüksəkdir. Bu baxımdan ötən illə müqayisədə inflyasiyanın aşağı səviyyəyə enməsi hələ inflyasiyanın mənfi təsirlərinin aradan qalxması demək deyil. Çünki ondan öncəki üç il ərzində yüksək inflyasiya göstəriciləri əhalinin sosial-iqtisadi rifahına ciddi təsir etmişdi. Bu baxımdan, hazırda inflyasiya tempinin azalması yaxşı xəbər olsa da, hələ inflyasiyanın yaratdığı problemlərin aradan qalxması mənasına gəlmir.

Sual: Azərbaycanda hazırda rəsmi açıqlanan inflyasiya göstəricisi reallığı nə qədər əks etdirir?

Cavab: Dövlət Statistika Komitəsinin açıqladığı inflyasiya göstəriciləri ilə bağlı müstəqil iqtisadçılar arasında hər zaman müəyyən suallar yaranır. Azərbaycanda inflyasiyanın ölçülməsi üçün istifadə edilən səbətə 500-dən çox məhsul və xidmət daxildir. Dövlət Statistika Komitəsi inflyasiyanın ölçülməsində istifadə etdiyi məhsul və xidmətlərin siyahısını bölüşür. Lakin, inflyasiyanın ölçülməsi üçün istifadə edilən səbətdəki məhsulların xüsusi çəkisi ictimaiyyətə açıqlanmır. Bu Azərbaycanda inflyasiya hesablanması ilə bağlı əsas problemlərdən biridir. Müstəqil ekspertlər bilmir ki, inflyasiya hesablanarkən hansı məhsul səbətdə neçə faiz nəzərə alınır. Bu məlumatın ictimaiyyətə açıq olmaması statisika orqanına real inflyasiya göstəricisini gizlətmək üçün əlavə imkanlar yarada bilər. Belə ki, daha yüksək bahalaşma qeydə alınan məhsulların xüsusi çəkisi azaldılaraq inflyasiyanın aşağı hesablanmasına yol açmaq olar. Bu baxımdan, inflyasiya hesablanmasında şəffaflığın təmin edilməsi baxımından inflyasiya səbətinə daxil olan məhsulların xüsusi çəkilərinin açıqlanmasını vacib hesab edirəm.

İnflyasiya hesablanmasında şəffaflıq nöqteyi-nəzərindən diqqət çəkən daha bir məqam inflyasiya hesablanarkən qiymətlərin toplandığı ticarət mərkəzlərinin adının, eləcə də hər məhsul üzrə hansı markaların qiymətlərinin müşahidə edildiyinin açıqlanmamasıdır. Statistika Komitəsinin konkret olaraq hansı obyektlərdə qiymət müşahidəsi apardığını və məhsullar üzrə hansı markaların qiymətini əsas aldığını açıqlaması daha doğrudur. İnflyasiya hesablanması baxımından diqqət çəkən daha bir məqam Azərbaycanda inflyasiyanın ölçülməsində istifadə edilən məhsul və xidmətlərinin sayının çoxluğu ilə bağlıdır. Azərbaycanda bu say 600-yə yaxınlaşır. İnkişaf etmiş ölkələrdə bu say təxminən 20-30 faiz daha azdır. Real inflyasiya göstəricisinin hesablanması üçün əhalinin istehlakında ən vacib yeri tutan məhsulların nəzərə alınması daha faydalıdır. 

O da var ki, Azərbaycanda inflyasiya ölçülməsi üçün qiymət müşahidələri ayda üç dəfə - 10 gündən bir aparılır. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsində bu aralığın da daha qısa olduğunu görürük. Qiymət müşahidələrinin çevikliyinin artırılması da real inflyasiyanın hesablanması baxımından vacib hesab edilə bilər. Bütün bu dediklərimiz göstərir ki, Azərbaycanda inflyasiya hesablanması ilə bağlı ciddi çağırışlar var və həmin problemlər aradan qalxmadan rəsmi inflyasiyanın şəffaflığı ilə bağlı suallar da açıq olaraq qalacaq. Ölkədə real inflyasiya səviyyəsini

bilmək və buna uyğun adekvat siyasət mexanizmləri qurmaq üçün ilk növbədə sadalanan problemlərin aradan qaldırılmasına ehtiyac var.

Sual: Azərbaycanda inflyasiya səviyyəsini ölçən alternativ hesablama mərkəzləri yoxdurmu? Yoxdursa, səbəbi nədir?

Cavab: Azərbaycanda alternativ inflyasiya ölçülməsi ilə bağlı müstəqil vətəndaş cəmiyyəti təmsilçilərinin bir neçə dəfə cəhdi olub, ancaq bu cəhdlərin davamlılığını təmin etmək mümkün olmayıb. Çünki, real olaraq alternativ inflyasiya göstəriciləri hesablamaq üçün bu proses bütün ölkə ərazisini əhatə etməlidir. Bütün ölkə üzrə müstəqil qiymət müşahidəsinin təşkili üçün isə ciddi insan və maliyyə resursu tələb edilir. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanda müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin resursları o qədər geniş deyil ki, bütün ölkə ərazisini əhatə edəcək alternativ qiymət müşahidəsi prosesi qura bilsin. Ona görə də, ölkədə inflyasiya hesablanması ilə bağlı əsasən metodoloji araşdırmalar aparılır. Ölkədə vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyəti ilə bağlı problem bu tip məsələlərdə cəmiyyəti əlavə dəyər qazanmaq imkanlarından məhrum edir. 

Sual: İnflyasiya səviyyəsinin qarşısını almaq üçün rəqəmlərlə oynamaq yerinə hansı addımlar atılmalıdır?

Cavab: Rəsmi rəqəmlərə görə, Azərbaycanda əhalinin xərclərinin yarıdan bir qədər çox hissəsini ərzaq xərcləri təşkil edir. Əslində ərzaq xərclərinin əhalinin xərcləmələrində böyük pay sahib olması insanların əksəriyyətinin gəlirinin ən yaxşı halda onların ərzaq xərclərinə bəs etdiyini göstərir. Bu baxımdan, ölkədə özəlliklə ərzaq inflyasiyasının yüksəlməsi əhalinin rifahına ciddi ziyan vurur. Hökumətlərin yüksək inflyasiya ilə mübarizə üçün bir çox alternativləri var. Bunlardan ilk ağla gələnlərdən biri gömrük və vergi siyasəti ilə qiymətlərə təsir imkanının olmasıdır. Xatırlayırsınızsa, Azərbaycanda yüksək inflyasiya qeydə alındığı dövrdə hökumət rəsmiləri bildirirdilər ki, yüksək inflyasiya Azərbaycana idxal olunur, yəni xarici ölkələrdə də qiymətlərin artmasına görə qiymətlər artır. Bu özlüyündə doğru fikirdir. Lakin buna cavab olaraq hökumət ən azı ən vacib istehlak malları üçün ən azı bir müddətlik gömrük tariflərini azalda və ya aradan qaldıra bilərdi. Eyni addımı əlavə dəyər vergisi ilə bağlı da atmaq mümkündür. Yəni, gömrük və vergi dərəcələrinin azaldılması dolayısıyla məhsulun maya dəyərinin də azalmasına və qiymətinin yüksəlməməsinə yol aça bilər. Ancaq biz həmin dövrdə hökumətin vergi və gömrük dərəcələrindən qiymətlərə təsir etmək üçün çox geniş istifadə etdiyini görmədik. Hesablama Palatasının 2022-ci il büdcəsi ilə bağlı rəyində də qeyd edilirdi ki, Azərbaycanda gömrük rüsumlarının planlanandan çox olmasının səbəbi məhz inflyasiya olub. Qiymətlərin artması hesabına gömrük orqanları 1 milyard manata yaxın plandan əlavə vəsait əldə etmişdi. Hansı ki, həmin vəsaiti hökumət vergi və ya gömrük güzəşti şəklində işlədə və qiymət artımını səngidə bilərdi.

Hesab edirəm ki, ölkədə kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın və istehsalın artması da müəyyən qədər bazarı xarici amillərdən qoruya bilər. Doğrudur təbii səbəblərdən heç bir ölkə özünə lazım olan bütün məhsulları özü istehsal edə bilməz. Amma ən azından müəyyən növ məhsullar üzrə daxili istehsalın dayanıqlı artımı xaricdən inflyasiya idxalına təsir göstərə bilər. Digər bir vacib məqam da ölkədə biznes sektorunda rəqabətin gücləndirilməsi ilə bağlıdır. Azərbaycanda ad olaraq çox sayda market şəbəkəsi fəaliyyət göstərsə də, onların əsas şirkətlərinin sayı bir o qədər də çox deyil. Bu baxımdan həm ölkəyə məhsul gətirilməsi, həm də satış baxımından bazarda rəqabət imkanlarının yaxşılaşması dolayısıyla qiymətlərin səviyyəsinə də təsir edə bilər.

Onu da unutmaq olmaz ki, artıq uzun müddətdir ki, beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar inflyasiya mübarizə siyasəti çərçivəsində təkcə qiymətlərin aşağı çəkilməsinə yönəlik addımları deyil, həm də əhalinin gəlirlərinin artırılmasını vacib hesab edir. Bu səbəbdən Azərbaycanda da əhalinin gəlirlərinin artması özü anti-inflyasiya siyasəti kimi də gözdən keçirilə bilər. Bunun üçün hökumət bəlli addımlar ata bilər. Büdcədən olan sosial ödənişlərin artırılması və minimum hədlərin doğru müəyyənləşdirilməsi çox vacibdir. Azərbaycanda istər yaşayış minimumu, istər minimum əmək haqqı əhalinin real minimum ehtiyaclarına yetəcək qədər deyil. Halbuki bu göstəricilərin çevik tənzimlənməsi və əhalinin real minimum ehtiyaclarına uyğunlaşdırılması əhalinin sosial rifahına ciddi təsir imkanlarına malikdir.