Hər üç manatdan biri gizli qalır

Bakı/12.05.17/Turan: Davamlı İnkişaf Araşdırmaları Mərkəzinin bu günlərdə dərc etdiyi materiallarda bildirilir ki, keçən il Azərbaycanda gizli iqtisadiyyatın Ümumi Daxili Məhsulda (ÜDM) xüsusi çəkisi 2015-ci ilin müvafiq göstəricisi ilə müqayisədə demək olar ki, dəyişməyərək 30% təşkil edib. Lakin Dünya Bankının ekspertləri göstərir ki, ölkəmizdə müşahidə olunmayan iqtisadiyyatın payı ÜDM-in 40%-nə çatır.

Ölkədə xəlvəti iqtisadiyyatın əsas komponentləri bunlardır: göstərilməmiş gəlirlər (42,1%), "zərf" maaşları (40,2%) və qeyri-leqal məşğulluq (17,7%) .

Rəsmi məlumatlara görə, ötən il ölkənin ÜDM-i 3,8% azalıb. Onun nominal həcmi 59,988 mlrd. manat təşkil edib. Belə enmə tikinti sahəsində istehsalın azalması ilə şərtləndirilmişdi.

Davamlı İnkişaf Araşdırmaları Mərkəzinin sədri Nəriman Ağayevin sözlərinə görə, keçən il ÜDM-in həcmi təxminən 60 mlrd. manat təşkil edibsə və bunun 30%-i gizli iqtisadiyyatın payına düşübsə, onda belə çıxır ki, ölkəmizdə təxminən 20 mlrd. manat "gizlisinə" gedir. Miqyasına görə əvvəlkindən fərqlənən indiki böhran struktur dəyişiklikləri və mərkəzləşməsinin baş verdiyi, gəlirlərinin isə azaldığı gizli iqtisadiyyatı da bürüyüb.

Xəlvəti iqtisadiyyatın böyük payı iqtisadi və vergi sistemlərinin mükəmməl olmaması, həmçinini inhisarçılıqla bağlıdır. Ekspertlərin yekdil rəyinə görə, inzibati tədbirlər, vəziyyətə güc müdaxiləsi problemi həll etmir. Əksinə vəziyyət daha da pisləşə bilər. Axı bu şəraitdə insanları yeni layiqli iş yerləri ilə təmin etmək üçün hökumət vətəndaşlara alternativ variantlar təklif etmək, real iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək iqtidarında deyil.

Bununla yanaşı, Dövlət Statistika Komitəsində həm müstəqil iqtisadçıların, həm də DB-nin yuxarıda göstərilən məlumatlarlı ilə razı deyillər. İdarədən Contact.Az-a bildiriblər ki, gizli iqtisadiyyatın Azərbaycanın ÜDM-də payı 9%-ə güclə çatır və bu göstərici qonşu olkələrdə olduğundan xeyli azdır. Buna görə də vəziyyəti dramatikləşdirmək lazım deyil. Xəlvəti iqtisadiyyatın həcminin azalması təmayülü müşahidə olunur.

Bu aktual problemi şərh edərkən, iqtisadçı-ekspert Samir Əliyev qeyd edib ki, ölkənin iqtisadi potensialı və büdcəsi arasında yaranmış disbalans gizli iqtisadiyyatın nəticəsidir. Xəlvəti iqtisadiyyatın səviyyəsinin azaldılması üçün qanunvericilik bazasını təkmilləşdirmək, elektron hökumətin fəaliyyətini genişləndirmək, nağdsız hesablaşmalara daha fəal keçmək lazımdır. Bu istiqamətdə müəyyən addımlar atılır, amma nəzərə çarpan dəyişikliklər barəsində danışmaq hələ tezdir. Azərbaycanda nağdsız hesablaşmaların həcmi bütün hesablaşmaların yalnız 7-10%-ni təşkil edir, halbuki bir sıra Avropa ölkələrində bu rəqəm 80-90%-ə çatır. Bundan başqa, özəlləşdirməni sürətləndirmək və özəl sektoru inkişaf etdirmək lazımdır, xüsusilə nəqliyyat və kommunal xidmətlər sahəsində.

Ekspertin fikrincə, iri və xırda sahibkarlar vergilərdən yayınmaqla, əvvəlki kimi, ölkədə gizli iqtisadiyyatın xüsusi çəkisinin böyük olmasına bais olurlar bu isə qeyri-bərabər rəqabət mühiti yaradır, ümumiyyətlə iqtisadiyyatın inkişafına mənfi təsir göstərir. Biznes-mühitdə vergiləri ödəməməyin də mümkün olması haqda mifi dağıtmaq lazımdır, amma dövlət də göstərməlidir ki, vergilər səmərəli və şəffaf surətdə xərclənir. Gizli iqtisadiyyatın payını vergi islahatları kontekstində də qiymətləndirmək lazımdır.

Lakin qeyri-formal iqtisadiyyat problemш təkcə Azərbaycanda deyil, Baltikyanı ölkələrdə də aktualdır. Bu günlərdə Riqada xəlvəti iqtisadiyyatla mübarizə mövzusunda illik konfrans keçirilib. Forumda səsləndirilmiş statistika Avropanın müxtəlif bölgələrində gizli iqtisadiyyatın miqyasını müqayisə etməyə imkan verir. Belə ki, Litvada xəlvəti iqtisadiyyat ötən il 1,5 faiz bəndi artaraq ÜDM-nin 16,5%-ni, Estoniyada il ərzində 0,5 faiz bəndi çoxalaraq ÜDM-in 15,4%-ni təşkil edib. Azərbaycanda bu göstərici iki dəfə çoxdur! Üzərində düşünməyin vacib olduğu problemlər heç də az deyil.