Azərbaycan tarixçisi noqaylar haqqında kitab dərc edib

Bakı/03.03.21/Turan: Bakıda tarix elmləri doktoru, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Ümumi tarix və tarixin tədrisi texnologiyası kafedrasının müdiri Sevinc Əliyevanın Azərbaycan dilində “Noqay türkləri” adlı kitabı dərc edilib.

Tarixçi Sevinc Əliyeva Qafqazın türk xalqlarının tarixi, onların Türkiyə ilə münasibətləri, Azərbaycan-Rusiya əlaqələri üzrə mütəxəssisdir. O, 50-dən çox məqalənin və 2 kitabçanın müəllifidir. O, 2020-ci ildə REA-nın hazırladığı “Noqaylar” adlı monoqrafiyanın (“Rusiya xalqları” seriyası) həmmüəllifidir.

Sevinc Əliyeva Qafqazın noqay türklərinin hərbi-siyasi tarixini tədqiq edib, noqayların Osmanlı və Rusiya imperiyalarının, Krım xanlığının daxili və xarici siyasətində, dağ xalqlarının tarixində yerini, XV əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində tarixi hadisələrdə noqayların iştirakını təhlil edib. XX-XXI əsrlərdə noqay cəmiyyətində etnik-siyasi proseslər onun maraq dairəsindədir.

Azərbaycanlı tarixçi dağ və digər türk xalqlarının tarixində, o cümlədən Azərbaycan xalqının tarixində noqayların mövqeyini və rolunu göstərir. Müxtəlif tarixi vəziyyətlərdə noqay cəmiyyətini təşkil edən müxtəlif etnik qrupların fəaliyyətini araşdırır.

Sevinc Əliyeva göstərir ki, noqay mühitində ən mühüm, həyati məqsədlər birlik, kollektivlik, qarşılıqlı yardım ideyaları idi. Ərazi nöqteyi-nəzərdən ayrı olmalarına baxmayaraq, noqaylar qohumluq və etnik birlik hissi ilə bir-birinə bağlı idilər, bu xalqın əsas xüsusiyyəti isə onun çevikliyi, habelə digər Qafqaz xalqları ilə birgə yaşamaq qabiliyyəti idi. Müəllif XIX-XX əsrlərdə noqayların tez-tez Rusiya dövlətinə qarşı mübarizə apardığı çoxsaylı müharibə və münaqişələri qeyd edib.

Krım müharibəsində Rusiyanın məğlubiyyətindən sonra noqayları yenidən Türkiyəyə qarşı rəğbətdə ittiham ediblər və 1856-cı ildə onların Rusiyadan sürgün edilməsi kampaniyası yenidən başlayıb. Şimali Qara Dəniz ətrafında qalan noqaylar Krım tatarlarının tərkibinə qarışıb, deportasiya olunanların əsas hissəsi isə Anadolunun türk əhalisi ilə assimilyasiya olunub. 1860-1862-ci illərdə Melitopol qəzasından 50 min noqay (demək olar ki, noqayların hamısı) Türkiyəyə mühacirət edib.

Müəllifin tədqiq etdiyi noqayların postsovet tarixi dövrü maraq doğurur. Həmin dövr ictimai hərəkatın artması və dəfələrlə noqayların milli-mədəni federal muxtariyyətinin yaradılması məsələsinin həlli ilə bağlı çıxış edən noqay təşkilatlarının (“Birlik”) yaranması ilə bağlıdır.

Rusiya Federasiyasında 103,6 min noqay türkü yaşayır.

Noqay xalqının etnik əsasını İrtış yaxınlığında, Şimali-Qərbi Monqolustanda, Orta Asiyada, Şimali Qafqazda yaşayan qədim türkdilli tayfalar təşkil edib. Noqay etnosunun formalaşmasında uysunlar, uyğurlar, naymanlar, kereitlər, qıpçaqlar, qanqlılar, mangitlər, aslar iştirak edib. Bu prosesdə üstün olan qıpçaqlar noqayların etnogenezində mühüm rol oynayıb. Noqay etnoniminin ortaya çıxması və xalqın formalaşması XIII əsrə aiddir və Qızıl Orda hökmdarı Noqayın adı ilə bağlıdır. XIV əsrin sonu – XV əsrin əvvəllərində Yedigey xanın dövründə müstəqil bir dövlət kimi Noqay Ordası ortaya çıxır.

 Noqay dili altay dil ailəsinin türk dil qrupunun qıpçaq altqrupuna aiddir.

 Noqaylar sünni məzhəbinə etiqad edən müsəlmanlardır. -0-