Dağılan “Dostluq”

Qədimi şəhərin gündən günə gözəlləşməsinin şahidi olan tarixi binalar şəhərə gözəllik qatır yoxsa onlar tək “tarixi” olduğu üçün əhəmiyyətli sayılır? Tarixi binaların sökülməsi yoxsa gələcəyin tikilməsi?

Bu günə qədər Bakıda bir çox tarixi bina - 2016-cı il rejissor Abbas Mirzə Şərifzadənin evi, 2017-ci il Vətən kinoteatrı və s. kimi binalar sökülüb və ya hazırda sökülmək təhlükəsi ilə üz-üzədir.  Yaxın zamanda  bu kimi təhlükə ilə “Dostluq” kinoteatrı da üzləşib. Kinoteatr 2017-ci ildə özəlləşdirilib. Özəlləşdirilənədək Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin (indiki Mədəniyyət Nazirliyi) balansında olub.

"Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi şəhərsalma və memarlıq sahəsində qanunvericiliyə əməl olunmasına nəzarət edir. Əlavə olaraq bildirək ki, Komitə rəhbərliyi səviyyəsində binaya baxış keçirilib və heç bir söküntü işlərinin aparılması faktı aşkarlanmayıb. Buna baxmayaraq, uzun illər təmir və istismar olmadığından binanın dam və fasad örtüyündə ciddi dağıntılar və təhlükəli vəziyyət müəyyən olunub. Hazırda mülkiyyətçinin Komitəyə müraciəti əsasında müvafiq qurumlarla birlikdə vətəndaşların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və binanın ornamentlərini saxlamaq şərtilə bərpa-bərkitmə işlərinin aparılması ilə bağlı aidiyyəti göstərişlər verilib" - Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsinin Ümumi işlər və ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdir müavini - sektor müdiri Ramiz İdrisoğlu Sputnik Azərbaycan saytına  bildirib. Qeyd olunub ki, mülkiyyətçi tərəfindən Komitəyə müraciət olunmayıb. Komitə tərəfindən heç bir tikinti icazəsi verilməyib.

Azərbaycanda ilk dəfə - 2023-cü ilin dekabrında keçirilən Mədəni İrs Forumunda   Səadət Yusifova deyib ki, hazırda ölkəmizdə dövlət mühafizəsinə götürülmüş 6308 abidə mövcuddur. Onlardan 1400-dən çox tarixi-mədəni əhəmiyyətli obyekt yeni aşkar edilmiş abidə qismində qeydə alınıb.

 “Son 3 il ərzində ərazi bütövlüyünü və suverenliyini bərpa edən Azərbaycanın gələcəkdə qarşılaşacağı təhdidlər sırasında mədəni irs də var. Ona görə də bu istiqamətdə görüləcək işlərə daha həssas, sistemli və kompleks yanaşılmalı, kadr hazırlığına xüsusi diqqət yetirilməli, elmi araşdırmaların sayı və keyfiyyəti artırılmalıdır. Bu baxımdan, iki gün ərzində forum gedişində mədəni irsin qorunması ilə bağlı müzakirələrə çıxarılacaq məsələlər və təkliflər diqqətə alınacaq və 2040-cı ilə hədəflənmiş yeni Mədəniyyət Konsepsiyasında öz əksini tapacaq”.

O zamana qədər isə  tarixi bina statusu almayan binaların aqibəti isə naməlum olaraq qalacaq

Memar, Sənətşünaslıq üzrə Elmlər Doktoru, Professor Elçin Əliyev tarixi abidələrlə bağlı  öz fikirlərini bölüşüb. Memar Bakı şəhərinin tarixi əhəmiyyətini vurğulayıb. Onun sözlərinə görə Qədim dünya dövrü, Orta əsrlər, XIX əsrin sonları “Art Nouveau” dövrü, 1920-ci illərin “Konstruktivizmi”, 1940-cı illərin “Stalin” üslubu, 1970-ci illərin “Sosialist Modernizmi”, bu gün isə Bakı dünya memarlığının mərkəzlərindən birinə çevrilib. Memar bu  tarixin qorunmamasına da diqqət çəkib.

“Təəssüflər olsun ki, biz ölkənin müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra qanunvericilikdə xaos dövrü baş verdi. Bundan istifadə edən bir çox iş adamları Bakının memarlıq görkəmini korladılar, şəhərin mərkəzi tarixi məhəllələrində primitiv olan çoxmərtəbəli yaşayış və ictimai binalar tikdilər”.  

Memar bu vəziyyətə görə məsuliyyətin 1990-2000-ci illərdə şəhərin memarlıq görünüşünə cavabdeh olan korrupsioner şəhər məmurlarının üzərinə düşdüyünü qeyd edib. O deyir ki, məhz bu dövrdə nadir memarlıq abidələri sökülüb, yerində eybəcər binalar tikilib. Memar şəhərə və tariximizə qarşı törədilən bu cinayətlərə görə hələ də heç kim məsuliyyətə cəlb edilməməsindən narahatlıq duyduğunu da vurğulayıb.

“İstənilən böyük paytaxtın inkişafı təbii və dönməz prosesdir. İstəsək də, istəməsək də köhnə memarlığın yerini yeni memarlıq tutur. Bununla belə, hər şey diqqətlə, peşəkarlıqla, tarixi irsə hörmətlə edilməlidir. Bu işləri kim tənzimləyir və həyata keçirir? Yeni memarlığın keyfiyyəti necədir? Onu kim yaradır? Cəmiyyətdə açıq şəkildə müzakirə edilməli olan əsas məsələlər bunlardır. Bununla belə, təəssüf ki, belə bir iş görülmür və müzakirələr aparılmır”.

Memar son günlərdə gündəmə gələn “Dostluq” kinoteatrının tarixi əhəmiyyətini də vurğulayıb.Memar deyir ki, 1952-ci ildə memar Məmməd Əliyevin layihəsi ilə tikilmiş “Dostluq” kinoteatrının binası formal olaraq memarlıq abidəsi olmasa da, bir çox bakılılar üçün 1950-1960-cı illəri təmsil edir.

O, mənəvi cəhətdən də  binanın çox əhəmiyyət daşıdığını qeyd edib. Elçin Əliyev deyir ki, bu bina  on minlərlə yaşlı vətəndaşın xatirəsini daşıyır.  

“Mən özüm orada dəfələrlə filmlərə baxmışam. Bu, bizim əsl tariximizdir, onu qoruyub saxlamaq lazımdır. Axı “tarixi irs” anlayışına təkcə ayrı-ayrı tikililər, kinoteatrın özü deyil, həm də onun qarşısındakı park, əvvəllər eybəcər hala salınmış məhəllə, bütöv ansambl, tarixə, incəsənətə, estetikaya, etnologiyaya, antropologiyaya, elmə və s. baxımından ümumbəşəri dəyər daşıyan mühit daxildir”.

Memar düşünür ki, binanı sökmədən də ona yeni həyat vermək mümkündür.  O hazırki, dövrün tələbatlarını da anladığını və bu cür tarixi binalara XXI “kommersiya” əsrində yeni funksiya, yeni məzmun vermək lazım olduğunu qeyd edib.  Memar deyir ki, öz memarlıq tarixinə hörmət edən bir çox ölkələrdə olduğu kimi edə bilərik - yalnız tarixi fasadı qoruyub saxlayaraq və içəridə faktiki yeni bina tikmək mümkündür.  O buna misal da göstərib.

“Heydər Əliyev Fondunun mütəxəssisləri 1896-cı ildə rus memarı Anton Semyonoviç Kandinovun layihəsi ilə tikilmiş tarixi binanın fasadını qoruyub saxlayaraq, içərisindəki memarlıq abidəsini tamamilə yenidən quraraq, orada Bakı Kitab Mərkəzi yaratdılar. Yaxud da “Azərbaycan” kinoteatrının binası memar Rəhim Seyfullayevin layihəsi ilə tamamilə yenidən tikilmiş başqa bir bina - binanın yalnız tarixi fasadı qorunub saxlanılmışdır”.

Elçin Əliyev “Dostluq” kinoteatrından başqa da dövlət tərəfindən formal olaraq qorunmayan yüzlərlə oxşar tikililər var.  Bunun isə bir çox səbəblərinin olduğunu qeyd edib.

“Azərbaycan dövləti tərəfindən qorunan memarlıq irsinin mövcud siyahısı Sovet İttifaqında mövcud olan siyahı əsasında tərtib edilib. Və sonra imperiya mərkəzinin milli respublikaların zəngin tarixini “silmək” üçün hiyləgər və məxfi məqsədyönlü siyasəti var idi. Üstəlik, bu, təkcə bizim ölkəyə deyil, Gürcüstana, Ermənistana, Baltikyanı ölkələrə, Ukraynaya və digər milli respublikalara da aid idi. Bunun nəticəsidir ki, ölkəmizdəki on minlərlə memarlıq abidəsindən yalnız kiçik bir hissəsi, ən yaxşı halda yarısı qorunan irs siyahısına daxil edilmişdir”.

Elçin Əliyev  deyir ki, Qız qalasının tikilmə vaxtı XII əsrdə müəyyən edilib ki, həmin dövrdə artıq Azərbaycan ərazisində öz memarlığı ilə dəbdəbəli məscidlər, karvansaraylar, saraylar tikilirdi. Hələ Şirvanşahlar sarayının özü XIII əsrdə tikilib! Ona görə də bu gün belə vəziyyət yaranıb ki, Bakının memarlıq irsinin böyük bir hissəsi dövlət tərəfindən qorunmur.  Memar bu məsələnin  təkcə XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərinin “Art Nouveau” dövrünə aid tikililər deyil, həm də 1920-30-cu illərin “konstruktivizmi”, 1940-50-ci illərin “Stalin Ampiri”, 1970-80-ci illərin “Sovet modernizmi” və bugünkü müasir memarlığa da aid olduğunu qeyd edib.

“Heydər Əliyev Mərkəzi - onu Qorunan İrs Siyahısına daxil etməli deyilik? Bu, gələcək nəsillər üçün qoruyub saxlamalı olduğumuz memarlıq irsimiz deyilmi”?

Tarixi binaların sökülməsi sadəcə memarlıq və yerli sakinlər üçün yox, ölkəyə gələn turistlərin də şəhəri hiss etməsinə və anlamasına ziyan vurur. O düşünür ki, diqqətli turist zəngin memarlıq tariximizi “oxuyur”, çünki memarlıq cəmiyyətin inkişaf tarixinin əksidir. Onun sözlərinə görə  Azərbaycanın böyük şəhərlərinin - Gəncə, Şəki, Bakı, Naxçıvan, Lənkəran və s. küçələri ilə gəzərkən əslində bir memarlıq dövründən digərinə daşınırsınız.

“Bütün mədəniyyət və tarixi abidələr öz dövrlərinin şahidləridir. Yalnız onlar gənc nəsillərə öz tarixlərini danışa, bununla da milli mənlik şüurunu, vətənə məhəbbət hissini, onun tarixinə, mədəniyyətinə hörmət hissini oyada bilərlər. Mədəni irsin öyrənilməsi və qorunub saxlanılması Azərbaycanın milli sərvətinin məhv edilməsi və məhv edilməsi prosesinin qarşısının alınması üçün zəruri şərtdir. Tarixi irsin inkişafı xalqın mənəviyyatının qorunub saxlanmasına kömək edir, əks halda əsl mədəniyyət öz yerini saxta dəyərlərə verir”.

Memar gələcəklə bağlı ümidli olduğunu da  vurğulayıb. O deyir ki, ötən ilin sonunda Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 7000-ə yaxın abidənin daxil olduğu mövcud memarlıq abidələrinin rəsmi siyahısının təhlili və ona dəyişiklik və əlavələrin edilməsi ilə bağlı tövsiyələrin verilməsi üçün İşçi Qrup yaradılıb.  Memar görüləcək işlərin çox olduğunu qeyd edib. Elçin Əliyev yaradılan  bu quruma rəhbərlik   etmə təklifini qəbul etdiyini də qeyd edib.

“İnsan bütün həyatını bu nəcib işə həsr edə bilər. Ancaq o qədər iş var ki, bir ömür bəs etmir və bunun üzərində bir neçə azərbaycanlı nəsli çalışmalı olacaq. Hər bir  memarlıq abidəsini ziyarət etmək, araşdırmaq, onun hazırkı vəziyyətini qeyd etmək, sənədləşdirmək, onun gələcək taleyi ilə bağlı peşəkar tövsiyələr vermək vəzifəsi qoyulub. Bundan əlavə, sökülməsinin qarşısını almaq üçün təcili olaraq dövlət tərəfindən mühafizə olunan tikililər siyahısına daxil edilməli olan tarixi tikililərin müəyyən edilməsi zəruridir”.