Müstəqil sənətçilər məkan məhdudiyyətləri ilə mübarizə aparırlar: Azərbaycanda artan narahatlıq

Son zamanlarda müstəqil sənətçilərin yaşadığı problemlərdən biri də məkan problemidir. Bu günə qədər müstəqil fəaliyyət göstərən bir çox sənət adamı məkan, maliyyə və ya fərqli səbəblərdən öz fəaliyyətini dayandırmalı olub. Sənətini göstərə bilməyən sənətçi o səhnə əsərini nə üçün yaradır?

Yaxın keçmişdə sənətçilər keçirdikləri tədbirlərdə məkan tapmaqla bağlı və ya məkan olsa da, fəaliyyətlərini davam etdirməklə bağlı çətinliklər yaşadıqlarını dilə gətiriblər. Sonuncu dəfə Elvin Adıgözəl “Xəzinədar” səhnə əsərini nümayiş etdirməkdə məkanla bağlı çətinlik çəkdiyini qeyd edib. Müstəqil kinorejissorların da filmləri  “Doku Baku” film festivalında senzura olduqdan sonra  onlar yenidən nümayiş üçün məkan tapmaqda çətinliklə qarşılaşıblar. Bundan başqa əsas teatr artırılan vergilərlə bağlı öz sosial media hesablarında paylaşım edərək vergilərin artırılmasının onların fəaliyyətini davam etdirməkdə çətinlik yaratdıqlarını qeyd edib.

“Bu gün Azərbaycanda dövlət teatrlarının qapıları müstəqil sənətçiyə bağlıdır. Belə ki, Musiqili Komediya Teatrının rəhbəri bu tamaşa barəsində Mədəniyyət Nazirliyinin teatr şöbəsi tərəfindən məlumatlandırılsa da, mənə səhnə vermədi, Gənc Tamaşaçılar Teatrının keçmiş baş rejissoru və indiki teatr rəhbəri ilə görüşüb söhbət etsəm də, mənə böyük səhnəni vermədilər, çox məşğul olduqlarını bəhanə gətirdilər. Və nəhayət, Mədəniyyət Nazirliyinin həm keçmiş teatr sektorunun rəhbərliyi həm də hazırkı teatr sektorunun rəhbərləri mənim bu tamaşanı səhnələmək üçün heç bir teatrda imkan yarada bilmədilər. Maddi dəstəyi verməsələr belə, səhnə dəstəyi ilə bu, Almaniya və Azərbaycan ortaq dəstəkli tamaşa ola bilərdi, daha çox izləyiciyə göstərilə bilərdi”. – Elvin Adıgözəl

Məkan problemi yaşayan teatrlardan biri də Ritual Mobil Teatr Laboratoriyasıdır. Onlar hazırda müxtəlif məkanlarda və formatda işləyirlər. Amma bir teatrın yerinin olmaması da yaradıcılar üçün problemdir. Teatr Laboratoriyasının təsisçisi, teatr rejissoru Aynur Zərintac qeyd edib ki, bu teatr 2020-ci ildən məkan olmadan onlayn formada fəaliyyət göstərir.

“2022-ci ildən məkan icarəyə götürdük, ancaq müəyyən maddi və resurs çatışmazlığı səbəbilə məkanı davamlı fəaliyyətdə saxlaya bilmədik. Çünki resurslarımızı teatr üçün prioritet olacaq başqa işlərə yönləndirməliidik”.

Aynur Zərintac deyir ki, onlara əməkdaşlıq və ya eyni məkanı başqaları ilə bölüşmək təklifi alsalar da, bunu qəbul etməyiblər. Çünki onların yaratdığı işlər daha çox individual xüsusi bir məkan tələb edir. Həmçinin qeyd edib ki, məkan tapmaq hazırda ciddi bir problemdir. Onlar məkanın kirayəsi, kommunal xərcləri və s. kimi xərclərin onların büdcəsinə heç cür uyğunlaşmadığını qeyd edib.

“Düzdür, öz şirkətində məkan təklif edənlər olub və ya məkanını bölüşmək istəyənlər olub, bizim teatrın nəzərdə tutulan fəaliyyət istiqaməti üçün (terapiya, məsələn) bu məkanlar əlverişli olmayıb.

Ritual Mobil teatr komandası məkan problemini müxtəlif yollarla həll etməyə çalışır.

“Biz daha çox terapevtik və sosial mövzularda teatr vasitəsilə çalışdığımızdan işlədiyimiz qruplar qapalı qruplar olur və adətən biz dəvətlər əsasında qruplarda çalışırıq. Bu, həm Bakı, həm də regionlardır. Rejissor kimi hazırladığım tamaşalara gəldikdə bunlardan biri Virtual reallığa adaptasiya olunmuş kölgə tamaşadır ki, buna VR eynəyin  içində buna baxmaq mümkündür. Digər sənədli tamaşanı isə Salaam Cinema məkanında nümayiş etdirmişdik.

Bu ildən etibarən onlar tamaşanın satışına başlamağı düşünsələr də onların qarşısını yeni maneə kəsib.

“Biz bu ildən  tamaşaların satışına başlamağı düşünürdük, amma vergilərin 20 faiz olması teatrın fəaliyyəti üçün bir sıra suallar yaradır”.

Aynur Zərintac deyir ki, “satılan biletlərdən nə qədər gəlir əldə edə bilərik və bu, çəkilən xərcləri, səhnə quruluşunu, dekorasiyasını, multimedia elementlərini nə dərəcədə qarşılaya biləcək?”sualları ilə üzləşdikləri üçün hələ də məkana keçməklə bağlı əmin deyillər.

“Bir az da bu cəhətdən adam tərəddüd edir. Sənətçi adam da bilmir ki, sənətə fokuslansın, yoxsa başqa işlərə beynini yorsun. Nə qədər başqa mütəxəssislərlə işləsək də, adamın beyni iki hissəyə bölünür”.

Hüquqşünas Sübhan Həsənli müstəqil sənətçilərin məkan və maliyyə problemlərinin hüquqi tərəflərinə aydınlıq gətirib.

İlk olaraq Sübhan Həsənli mədəniyyət haqqında qanunda olan prinsiplərdən danışıb. Onun sözlərinə görə, bu prinsiplərdən ən önəmlisi bərabərlik və demokratiklik prinsipidir. Bərabərlik o deməkdir ki, hər kəsin yaradıcılıq hüquqları tanınır. Bu həm konstitusiya ilə, həm də  mədəniyyət haqqında qanunla tənzimlənir. Hüquqşünas deyir ki, burada da mədəniyyət sahəsinin təşkili hüquq və azadlıqların genişləndirilməsi, düşüncə azadlığının təmin edilməsi və yeni mədəniyyət təşkilatlarının yaranmasının stimullaşdırılmasını özündə ehtiva edir.

“Bu, əslində o deməkdir ki, dövlət müstəqil sənət və sənət insanlarına əhalinin azad düşüncə ruhunda tərbiyələndirilməsi nöqteyi nəzərindən yanaşmalıdır. Yaradacağı imkanlar da əsasən bu qəbildən olmalıdır. Hansısa siyasi, dini və ya digər faktorlara  əsaslanan mədəniyyət insanları arasında fərq qoyma konstitusiyaya, qanuna və Azərbaycanın götürdüyü beynəlxalq öhdəliklərə ziddir”.

Hüquqşünas qanunda qadağaların çox geniş olmasına diqqəti çəkib.

O, hüquqşünas olaraq düşünür ki,  geniş qadağaların olması və çox ümumi sözlərlə yazılması müxtəlif mədəniyyət tədbirlərinin keçirilməsi,  kinoların çəkilməsi ilə bağlı və ya digər hissələrdə sənət adamları üçün çox ciddi problemlər yarada bilər. Sübhan Həsənli nümunə olaraq  43-cü maddəni qeyd edib. Hüquqşunas deyir ki, bu maddədə nəsil  üstünlüyünün təbliğinə və təklifinə çağırışlar, sosial, irqi, milli, dini təbliğə çağırışlar qadağan olunub.

“Bu tip məsələlərin səsləndirilməsinə və keçirilməsinə qadağalar var. Milli maraqlara zərər vura biləcək şeylərin təbliğatına qadağalar var. Mədəniyyət sahəsi sırf dövlət tərəfindən nəzarətdə olan və nəzarəti həyata keçirilən sahə kimi qeyd olunub”.

Hüquqşünas qeyd edib ki, milli maraqların konkret olaraq nədən ibarət olması qeyd olunmayıb. Bununla da nəsillər arası fərqi, münaqişəni göstərən filmlərin olması, çəkilişlərin aparılması və s. məsələlərində sənətçilərin  icra hakimiyyəti orqanlarından icazə almasını və ya dövlətdən maliyyə dəstəyini ala bilməsini mümkünsüz edir.

Sənət adamları arasında yaradılan fərq

Məkanla bağlı problemi yaradan məsələlərdən biri də maliyyə çatışmazlığıdır. Qanunda olan maliyyə ilə bağlı maddələr müstəqil sənətçilər üçün ciddi bir maneədir.

Hüquqşünas qanunda maliyyələşmənin hansı hissələrdə olacağı ilə bağlı qeydlərin olduğunu deyib. Onun sözlərinə görə, maliyyə mənbələri ilə bağlı dövlət büdcəsindən ayırmalar, digər qanuni maliyyə mənbələri və s. qeyd olunub. Sübhan Həsənli digər sahələrdə olduğu kimi, mədəniyyət sahəsində də bir ekosistemin olmasının vacibliyini qeyd edib.

“Məsələn, yerli büdcədən ayırmalar üçün sənin güclü və dayanıqlı bələdiyyələrin olmalıdır. Yığılan vergilərin bir hissəsi bələdiyyələrə ötürülməlidir. Bələdiyyələr bu siyasəti tətbiq etməlidirlər. Bələdiyyələr seçkili orqan olduqları üçün o ərazidəki  siyasi baxışı, dini və ya digər faktorları nəzərə almadan bu maliyyələşməni sənətçilər  üçün həyata keçirməlidirlər”.

Sübhan Həsənli qeyd edir ki, bu işin də bir amması var. Hazırda yerli bələdiyyə strukturlarının və bələdiyyələrin fəaliyyətinin və büdcələrinin kifayət qədər olmaması bunların həyata keçirilməsinin qarşısını alır.

Mədəniyyət sahəsinə yatırımlar qeyri-hökumət təşkilatları tərəfinfən də ola bilər. Hüquqşünas deyir ki, Azərbaycanda qeyri-hökümət təşkilatı yaratmaq və onun fəaliyyətini də həyata keçitmək çox çətindir. Onu qeydiyyata almaq, bu sahədə fəaliyyət, beynəlxalq layihələrdən qrant almaq, xarici mənbələrdən maliyyələşmək də ağırdır.

“Qeyri-hökümət təşkilatı hansısa xarici mənbədən qazansa belə, Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən olan prosedurlar da ağırdır. Beynəlxalq praktika ilə uyuşmur. Bu da günün sonunda gətirib ona gətirib çıxarır ki, bu iş alınmır”.

Sübhan Həsənli mədəniyyət sahəsində olan fəaliyyətlərin dövlət tərəfindən həyata keçirilməsinin özünün problem olduğunu deyir. O deyir ki, özəl qurumlar, özəl şirkətlər, qeyri-hökumət təşkilatları, yəni bazar özü- özünü tənzimləməlidir. Dövlət tərəfindən tənzimlənməməlidir.

“Bu, dövlət tərəfindən tənzimlənəndə hansısa fəaliyyətin milli və ya başqa maraqlara uyğunluğu, uyğunsuzluğu avtomatik olaraq sənət adamları arasında fərq yaradır”.

Bu problemin aradan qaldırılması üçün qanunlarda düzəlişlərə və sənətçilərə yanaşmaların eyniləşdirilməsinə ehtiyac var.