“Proporsional seçki sisteminə keçid təşəbbüsü siyasi hakimiyyətdən gəlir”

3-7 iyun tarixlərində Azərbaycanda səfərdə olan Avropa Şurası Parlament Assambleyasının (AŞPA) həmməruzəçiləri Yan Liddell-Qreyncer və Liz Kristoffersen səfərin yekunu ilə bağlı ayın 14-də bəyanat yaydılar. Bəyanatda Azərbaycanın Avropa Şurası qarşısındakı öhdəlikləri, ölkədə demokratiya, qanunun aliliyi və insan hüquqlarının vəziyyəti, birləşmə və toplaşma azadlığına qarşı məhdudiyyətlərin davam etməsi, Parlament Assambleyasının siyasi məhbuslar məsələsi ilə bağlı 2020-ci ildə qəbul etdiyi qətnaməsi, Avropa Məhkəməsinin çıxardığı qərarların icrası, "Siyasi partiyalar haqqında" yeni qanun və digər məsələlərə toxunulub, narahatlıq ifadə edilib.

Bəyanatda həm də hakimiyyəti Venesiya Komissiyasının və ATƏT/DTİHB-nun tövsiyələrinə uyğun olaraq seçki sistemində islahatlar aparmağa çağırılıb. Digər tərəfdən hökumətin parlamentdə majoritar sistemdən proporsional sistemə keçid planı təqdir edilib.

Maraqlıdır, belə bir plan varmı?

“Hüquq və İnkişaf” İctimai Birliyinin sədri Hafiz Həsənov majoritar sistemdən proporsional sistemə keçid planı ilə bağlı ASTNA-nın suallarını cavablandırıb.

* * *

Sual: 7 iyun tarixlərində Azərbaycanda səfərdə olan Avropa Şurası Parlament Assambleyasının həmməruzəçiləri Yan Liddell-Qreyncer və Liz Kristoffersen səfərin yekunu ilə bağlı bəyanatlarında hökumətin parlamentdə majoritar sistemdən proporsional sistemə keçid planını təqdir etdiklərini qeyd ediblər. Bu nədən xəbər verir? Belə bir plan varmı?

Cavab: Parlament seçkilərinin proporsional və ya qarışıq seçki sistemi ilə keçirləcəyi barədə məlumatlara son vaxtlar mediada da rast gəlinir. İndiki halda AŞPA həmməruzəçilərinin bəyanatlarında proporsional seçki sisteminə keçidlə bağlı fikirlər səsləndirməsi bu barədə planların ciddiliyindən xəbər verir. Siyasi partiyalar haqqında daha sərt qanunun qəbulu və bəzi siyasi partiyaların idarəolunan özünüburaxma prosesləri də proporsional seçki sisteminə keçid ehtimalını gücləndirir. Belə ki, bu, proporsional sistemə keçid ərəfəsində siyasi partiyaların siyasi hakimiyyətin planlarına uyğun “tənzimləmə” prosesi görüntüsünü yaradır.

Sual: Belə çıxır ki, AŞPA həmməruzəçiləri hakimiyyət nümyəndələri ilə görüşdə belə bir əminlik alıblar. Sizcə, majoritar sistemdən proporsional sistemə keçmək Azərbaycan üçün lazımdırmı?

Cavab: Normal yanaşdıqda parlament seçkilərinin proporsional və ya qarışıq sistemlə keçirlməsinin müsbət tərəfləri çoxdur. Hər şeydən əvvəl bu, ölkədə siyasi pariyaların və ümumilikdə siyasi plüralizmin inkişafına gətirib çıxarar. Parlament seçkilərinin proporsional və ya qarışıq seçki sistemi ilə keçirilməsi barədə əvvəllər yerli və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən təkliflər olub. Lakin bu təkliflər o zaman müzakirələrə belə çıxarılmayıb. Belə hesab edirəm ki, indiki halda proporsional seçki sisteminə keçid təşəbbüsü siyasi hakimiyyətin özündən gəlir və onun  növbəti mərhələ üzrə ali idarəetmə ilə bağlı hansısa planları ilə bağlıdır. Əgər, burada məqsəd səmimi olsaydı, onda siyasi partiyalar və media haqqında qanunlar sərtləşdirilməzdi. Həmçinin bütün siyasi partiyaların fəaliyyəti və azad siyasi rəqabət üçün əlverişli şərait yaradılardı.

Sual: Əgər belədirsə, demək ki, Konstitusiya dəyişikliklərinə gedilməlidir. Referendum keçirilməlidir. Yəqin ki, referendum keçirilərsə, tək bu dəyişiklik salınmayacaq. Başqa məsələlər də olacaq. Sizcə daha hansı məsələlər referenduma salına bilər?

Cavab: Parlament seçkilərinin proporsional seçki sistemi və ya qarışıq seçki sistemi ilə keçirilməsi Konstitusiyada müvafiq dəyişikliklərin keçirilməsini zəruri edir. İdarəetmədə hansısa dəyişikliklərin ediləcəyi də Konstitusiyaya dəyişikliklər edilməklə mümkündür. Konstitusiyaya dəyişikliklər isə, referendum yolu ilə edilə bilər. Həm də bu dəyişikliklər üzrə Konstitusiya Məhkəməsinin rəyi alınmalıdır. Çox təəssüf ki, planlaşdırılan dəyişikliklər barədə informasiyalar cəmiyyətə açıqlanmır. Ona görə də gözlənilən konkret dəyişiklər barədə geniş fikir bildirmək imkanı yoxdur.

Sual: Amma seçki və siyasi partiyalar haqqında qanunvericilikdə dəyişikliklər edilmədən, Venesiya Komissiyasının və ATƏT/DTİHB-nun tövsiyələrinə uyğun olaraq seçki sistemində islahatlar aparılmadan istər majoritar olsun, istər proporsional sistemlə seçki keçirmək nəyi dəyişəcək ki?

Cavab: Sizinlə tamamilə razıyam. Əsas seçkilərin hansı seçki sistemi ilə keçirilməsi yox, seçkilərin qanuniliyi və demokratikliyidir. Təəssüf ki, ölkədə indiyədək keçirilən seçkilər müstəqil yerli və beynəlxalq müşahidə missiyaları tərəfindən demokratik standartlara uyğun olmayan seçkilər kimi qiymətləndirilib. Eyni zamanda ATƏT/DTHİB və AŞ Venesiya Komissiyası tərəfindən Azərbaycanda seçkilərin hüquqi bazasının və seçki praktikasının təkmiləşdirilməsi ilə bağlı xeyli təklifləri olub. Həmçinin, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin seçki hüququnun pozuntusu üzrə Azərbaycanla bağlı qərarlarında bu barədə xeyli təkliflər verilib. Lakin bu təkliflər nə müzakirəyə çıxarılıb, nə də seçki qanunvericiliyində və praktikasında nəzərə əalınıb. İndiki halda ölkənin seçki sistemində əlverişli hüquqi mühit və azad seçki rəqabəti yaradılmayacaqsa, onda seçklərin hansı seçki sistemi ilə keçirilməsi müsbətə doğru nəyisə dəyişməyəcək.

Sual: Sizin təklifləriniz nədən ibarətdir?

Cavab: Hesab edirəm ki, ölkədə azad və ədalətli seçkilərin keçirilməsi üçün ölkənin seçki sistemində əsaslı və həqiqi islahatlar aparılmalıdır. Bu islahatlar ən əvvəl bu sahədə hüquqi bazanı əhatə etməlidir. Burada təkcə Seçki Məcəlləsindən deyil, həm də siyasi partiyalar haqqında, sərbəst toplaşmaq azadlığı haqqında qanunlarda seçkilərlə bağlı yerli və beynəlxalq təşkilatların təkliflərinə uyğun müsbət istiqamətdə dəyişikliklər edilməlidir. Seçkilər rəqabət aparan tərəflərin ümumi etimadına əsaslanan seçki orqanları tərəfindən keçirilməlidir. Eyni zamanda seçki hüquq pozuntuları üzrə müstəqil apellyasiya orqanları (inzibati və məhkəmə orqanları) forma laşdırılmalıdır. Siyasi rəqabət aparan bütün tərəflərə bərabər və əlverişli mühit təmin edilməlidir.