“Kommunikasiyaların açılması məsələsinin sülhdən sonraya saxlanılması İranın və Rusiyanın maraqlarına uyğundur”

Ermənistan regional kommunikasiyalara dair maddənin qarşılıqlı razılaşma əsasında sülh müqaviləsi layihəsindən çıxarıldığı ilə bağlı rəsmi Bakının bəyanatını təsdiqləyib. Bu barədə avqustun 7-də Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat xidmətinin rəhbəri Ani Badalyan danışıb.

Bununla belə, o, marşrutların açılmasının Ermənistanın regionda sülh və iqtisadi inkişafa dair baxışı və gündəliyinin mühüm hissəsi olmaqda davam etdiyini bildirib.

Qeyd edək ki, Azərbaycan Prezidentinin xüsusi tapşırıqlar üzrə nümayəndəsi Elçin Əmirbəyov bildirmişdi ki, tərəflər Azərbaycanın qərb hissəsini Naxçıvanla birləşdirən marşrut da daxil olmaqla nəqliyyat kommunikasiyalarına dair maddənin sülh müqaviləsi layihəsindən çıxarılması barədə razılığa gəlib.

Bu məsələnin sonrakı mərhələdə həll olunması barədə razılıq əldə olunub.

Erməni politoloq Sergey Melkonyan Yerevanda konfransda bildirib ki, Ermənistan və Azərbaycan iyulun əvvəlində Vaşinqtonda xarici işlər nazirlərinin son görüşündə gələcək kommunikasiyalara nəzarətin beynəlxalq özəl təhlükəsizlik şirkətinə verilməsi imkanlarını müzakirə ediblər. Onun sözlərinə görə, beynəlxalq özəl şirkət həm Ermənistan ərazisində, həm də Naxçıvan və Azərbaycan ərazisində kommunikasiyalara nəzarət etməlidir. Bununla sərhəd və gömrük nəzarəti də nəzərdə tutulur. Melkonyan hesab edir ki, Tehran hadisələrin bu cür inkişafını regiondakı maraqlarına təhlükə kimi görür.

Xatırladaq ki, Tehranda Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın İranın dini lideri Əli Xamenei ilə görüşündə sonuncu açıq şəkildə bildirib ki, Zəngəzur dəhlizi Ermənistanın marağında deyil.

Görünür, bu məsələ Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının rəhbəri Sergey Şoyqunun bu həftə Bakı və Tehranda müzakirə etdiyi məsələlərdən biri olub.  İlham Əliyevlə görüşdən sonra Şoyqunun "Qərbi Cənubi Qafqaza buraxmaq olmaz" deməsi bunu dolayısı ilə təsdiq edir.

Beynəlxalq məsələlər üzrə ekspert Elman Fəttah mövzu ilə bağlı ASTNA-nın suallarını cavablayıb.

* * *

Sual: Elman bəy, Ermənistan regional kommunikasiyalara dair maddənin qarşılıqlı razılaşma əsasında sülh müqaviləsi layihəsindən çıxarıldığı ilə bağlı rəsmi Bakının bəyanatını təsdiqləyib. Sizcə, bu nə deməkdir?

Cavab: Bu, ilk növbədə o deməkdir ki, 2020-ci ilin noyabr ayının 10-da imzalanmış üçtərəfli bəyanatı artıq tarixə qovuşmuş saya bilərik. Bu bəyanatda nəzərdə tutulmuş məsələlərin əksəriyyəti ya həll edilib, ya da həllindən imtinaya dair qarşılıqlı razılaşmaya gəlinib.  Kommunikasiyalar mövzusunda da Azərbaycan və Ermənistan tərəfinin gələcəkdə yeni razılaşma imzalamaq iradəsini bəyanat etməsi həmin bəyanatda qalan sonuncu predmeti də aradan qaldırmış oldu.

Digər tərəfdən iki ölkə arasında kommunikasiyaların açılması mövzusunun, xüsusilə də Azərbaycanın əsas ərazisi ilə onun bir parçası olan Naxçıvan arasında Ermənistan üzərindən tarixən mövcud olmuş quru əlaqəsinin bərpasının sülh razılaşmasından sonraya saxlanılması iki məsələyə aydınlıq gətirmiş oldu: birincisi, gələcəkdə belə bir kommunikasiya xətti açılacaqsa, o heç bir halda maneəsiz dəhliz olmayacaq. Ümumi kommunikasiya çərçivəsində Ermənistandan (gömrük qaydaları çərçivəsində) keçməklə Naxçıvana gedə biləcəyik. İkincisi, sülh razılaşması imzalanmayana qədər iki ölkə arasında kommunikasiyalar açılmayacaq.

Sual: Bu yaxşı haldırmı?

Cavab: Birmənalı qiymətləndirmək çətindir. İlk baxışdan yaxşı hal kimi görünür. Bu, rəsmi Bakının Yerevana qarşı sərt tələblərindən biri idi və sülh trazılaşmasına maneçilik törədirdi. Digər tərəfdən isə məsələnin sülhdən sonraya saxlanılması kommunikasiyaların açılmasını qeyri-müəyyən zamana qədər təxirə salmış oldu ki, bu da iki ölkə arasındakı  normallaşma prosesinə töhfə verə biləcək ən yaxşı alətdən imtina deməkdir.

Sual: Bu məsələnin sonrakı mərhələdə həll olunması barədə razılıq əldə olunub. Bu o deməkdir ki, sülh müqaviləsi layihəsində olmasa da, bu məsələ sülh müqaviləsindən sonra ikitərəfli şəkildə müzakirə olunacaq və razılığa gəlinəcək?

Cavab: Bəli, tam olaraq o deməkdir. Ancaq sülh müqaviləsinin imzalanmasının imkansızlığı reallığında bu məsələnin sülhdən sonraya saxlanılması iki ölkə arasında kommunikasiyaların bərpasını da faktiki olaraq mümkünsüz etmiş oldu.

Sual: Erməni politoloq Sergey Melkonyan Yerevanda konfransda bildirib ki, Ermənistan və Azərbaycan iyulun əvvəlində Vaşinqtonda xarici işlər nazirlərinin son görüşündə gələcək kommunikasiyalara nəzarətin beynəlxalq özəl təhlükəsizlik şirkətinə verilməsi imkanlarını müzakirə ediblər. Onun sözlərinə görə, beynəlxalq özəl şirkət həm Ermənistan ərazisində, həm də Naxçıvan və Azərbaycan ərazisində kommunikasiyalara nəzarət etməlidir. Bununla sərhəd və gömrük nəzarəti də nəzərdə tutulur. Belə bir şey mümkündürmü?

Cavab: Əgər iki ölkə ortaq razılığa gələrlərsə, əlbəttə mümkündür. Burada prinsipial məsələ dövlətlərarası sərhədlərin həmin ölkələrin suverenliyinin predmeti olmasıdır. Əgər belə qayda beynəlxalq kommissiya tərəfindən tətbiq edilərsə, suverenlik üstü, ölkələrin öz aralarında bərəbarhüquqlu razılaşma əsasında tətbiq edilərsə suverenlik çərçivəsində baş vermiş olur. Politoloqun açıqlamasından belə qənaət yaranır ki, bunun iki ölkə arasındakı qarşılıqlı razılaşma əsasında olması nəzərdə tutulur.

Sual: Tehranda Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın İranın dini lideri Əli Xamenei ilə görüşündə sonuncu açıq şəkildə bildirib ki, Zəngəzur dəhlizi Ermənistanın marağında deyil. Beynəlxalq özəl şirkət həm Ermənistan ərazisində, həm də Naxçıvan və Azərbaycan ərazisində kommunikasiyalara nəzarət edəcəksə, İranın buna reaksiyası necə olacaq?

Cavab: Azərbaycan-Ermənistan arasındakı münasibətlərin tənzimlənməsində İran maraqlı ölkədir, ancaq diktə edə biləcək ölkə deyil. Əgər iki ölkə belə razılaşma iradəsi ortaya qoyarsa, İran sadəcə etirazla kifayətlənməli olacaq. Ancaq İranın bu etirazını möhkəmləndirəcək digər aspektlər var ki, bunlar gələcəkdə belə razılaşmanın olmasına şübhə ilə yanaşmaya əsas yaradır. Məsələ belədir ki, hazırda dünyada demokratiyalarla avtokratiyalar arasında savaş gedir. Sözü gedən regionda Rusiya, İran, Azərbaycan sərt avtoritar qaydayla idarə olunan ölkələr kimi Qərbdən gələ biləcək demokratik dalğalara qarşı birgə müqavimət formatı axtarışındadırlar. Bu kontekstdə  Qafqazda Rusiya, İran, Azərbaycandan ibarət (mümkün olarsa Türkiyənin də iştirakı ilə) qurulması planlaşdırılan avtoritar birlik naminə rəsmi Bakı özü bu xəttin açılmasında həvəsli olmaya bilər. Bu məsələnin  reallıqdan uzaq sülhdən sonraya saxlanılması da mənim gümanıma görə İranın və Rusiyanın maraqlarına uyğundur. Yəni sülh üzrə danışıqlardan “Zəngəzur dəhlizi” tələbinin çıxarılmasını rəsmi Bakının Yerevana jesti kimi dəyərləndirilməsi yarımçıq yanaşmadır. Bu dəhliz məsələsi ən azı Yerevan qədər Tehran üçün də qırmızı xətt idi. Hakimiyyət üçün isə hazırda əsas məqsəd hansısa dəhliz və ya sülh üzrə irəliləyiş yox, genişlənmiş  Qafqazda yeni avtoritar birliyin yaradılmasıdır. Bunun üçün isə İranın qırmızı xətti nəzərə alınmalı idi.

Sual: Ötən həftə Tehrandan Bakıya gələn Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının rəhbəri Sergey Şoyqunun İlham Əliyevlə görüşdən sonra "Qərbi Cənubi Qafqaza buraxmaq olmaz" deməsini bununla əlaqələndirmək olarmı? Çünki dəhliz məsələsi üçtərəfli bəyanata salınmışdı. Yəni Şoyqu onu demək istəyir ki, Qərb Rusiyanın layihəsini pozur? Belə olduğu halda Rusiyanın addımları nə ola bilər?

Cavab: Əlbəttə, bunlar bir biri ilə əlaqəli məsələlərdir. Təəssüflər olsun ki, rəsmi Bakı regional məsələdə  öz saatını hazırda daha çox Rusiya və İranla qurur, nəninki Qərblə. Bu baxımdan Vaşinqtonda ehtimal olunan razılaşmanın sülhdən sonraya saxlanılması dəfələrlə qeyd etdiyim ki, əslində məsələni gündəmdən çıxarmağa xidmət edir, nəinki həllinə ümid yaradır.

Sual: Sizcə, bu məsələ necə həll olunmalıdır?

Cavab: Bu cür məsələnin tənzimlənməsi ilə bağlı çox zəngin beynəlxalq təcrübə var. Siyasət tarixi müharibə edən ölkələrin müharibə sonrası münasibətlərini necə normallaşdırmasına dair qalaq-qalaq beynəlxaq müqavilələrlə doludur. Azərbaycan və Ermənistan da istisna deyil. Hazırda bu iki ölkə arasında münasibətlərin normallaşmasını düyünə salan isə onların fərqli geostrateji istiqamətlərə yönəlməsidir. Az əvvəl də qeyd etdiyim kimi dünya iki kəskin qütbə---demokratiyalara və avtokratiyalara bölünüb. Ermənistan və Azərbaycan indiki şəraitdə təkcə tarixi olaraq düşmən ölkə kimi çətin vəziyyətdə deyillər. Onlar eyni zamanda iki kəskin beynəlxaq qütbdə yer alıblar--- Ermənistan demokratik, Azərbaycan avtokratiya cəbhəsinin ön xəttindədir. Bu şərtlər altında razılığa gəlmək çox çətin məsələdir.

Elə bu gün sosial şəbəkədə qarşıma bir video çıxdı. İrəvan Türk Cümhuriyyətinin dövlət himni Azərbaycan Dövlət Televiziyasından, dövlət orkestrinin ifasında yayımlanıb. Hazırda İki ölkə arasında sülhün imzalanmasına mane olan yeganə səbəb Ermənistan Konstitusiyasında Azərbaycana ərazi iddialarının qalmasıdır. Rəsmi Bakı bu məsələ də haqlı olaraq israrlıdır. Ancaq belə şəraitdə Azərbaycanın dövlət televiziyasında dövlət orkestrinin ifasında Ermənistanın paytaxt şəhərinin adını daşıyan qondarma dövlətin himninin yaymlanması sizcə sülhə xidmət edir, yoxsa sülhü mümkünsüz edir?! Yəni az əvvəl qeyd etdiyim beynəlxalq şərait, xüsusilə də hakimiyyətin avtokratik cəbhədəki fəallığı iki ölkənin münasibətlərinin normallaşmasını yox, gərginləşməsini diktə edir.