Rusiyanın “tormozlama” siyasəti

Qarabağ məsələsi yenidən müxtəlif masalarda müzakirə olunur və 44 günlük müharibənin bitməsindən xeyli vaxt keçməsinə baxmayaraq  ortada real nəticə yoxdur. Təbii ki, belə olduqda bir çox ekspertlər gedişatı 90-cı illərdə aparılan danışıqlara bənzədirlər. Vaxtı ilə  Lissabon, Madriddə aparılan danışıqlar, bu gün Brüssel, Vaşinqton və Moskvada aparılır. Doğrudur, 44 günlük müharibədən sonra Azərbaycan üstünlük əldə etdiyi üçün 90-cı illərdən fərqli olaraq maraqlarını hər masada irəli sürə bilir. Amma yenə də danışıqlarda iştirak edən üçüncü tərəflər – başda Rusiya olmaqla, hətta Avropa İttifaqı, ABŞ da yenə də hansısa şərtlər irəli sürürlər.

Belə olduğu halda Azərbaycan nə etməlidir?

Siyasi şərhçi İlham İsmayıl mövzu ilə bağlı ASTNA-ya danışıb.

* * *

Sual: İlham bəy, Qarabağ məsələsinin həlli istiqamətində aparılan danışıqları necə qiymətləndirirsiz? Bu vaxta qədər bu formada intensiv və ümidverici danışıqlar aparılıbmı?

Cavab: 44 günlük müharibədən sonra yalnız 2022-ci ildə danışıqların Brüssel formatı ümid vəd edirdi, təəssüf ki, bu yalnız ümiddən ibarət oldu. Rusiyanın apardığı diplomatik təxribat Ermənistanı da qane etdiyindən danışıqlarda altı aylıq fasilə yarandı. Bu ilin mayın 1-dən Vaşinqtonda başlayan danışıqlar Brüsseldə substantiv xarakter aldı və nəhayət tərəflər ərazi bütövlüyünü konkret rəqəmlər ifadə etməklə tanıdıqlarını elan etdilər. Amma, Moskvada dalbadal keçirilən görüşlərin yenidən tormozlama rolunu oynadığı hiss olunur. Kişinyovda faktiki Azərbaycana Qarabağ ermənilərinin hüquq və təhlükəsizliyi ilə bağlı beynəlxalq zəmanət tətbiq etməklə təsir etməyə cəhd edildi. Bu il indiyədək aparılan danışıqların intensivliyi və qarşıda nəzərdə tutulan görüşlər əvvəlki illərdən fərqlənir və hiss olunur ki, Qərb sülh müqaviləsinin tezliklə imzalanmasında israrlıdır.

Sual: Danışıqlarda iştirak edən üçüncü tərəflərin - Rusiya, Avropa İttifaqı, ABŞ-ın hansısa şərtlər irəli sürməsi normaldırmı? Azərbaycan buna yol verməlidirmi?

Cavab: Məsələ burasındadır ki, üçüncü tərəflər hər zaman şərt irəli sürüblər və məhz bu şərtlər yekun sülhə mane olub və olur da. Bu işdə ən çox Rusiya fərqlənir. Rusiya Federasiyası sahədə real təsir gücünə malik olduğundan masada da çalışır ki, öz şərtlərini irəli sürsün. Əsas şərti də başqa vasitəçilərin təşəbbüsü ələ almalarına imkan verməməkdir. Baxmayaraq ki, sülh naminə masada Qərbi üstələyə biləcək heç bir təkliflə çıxış etmir, yalnız süni şəkildə zamanı uzatmağa çalışır. Avropa İttifaqı isə ermənilərin mövqeyindən çıxış edərək, status məsələsini və abstrakt formada hüquq, təhlükəsizlik qarantiyalarını qabardırlar. Əslində, Vaşinqtonun vasitəçi olmadan iki ölkənin birbaşa danışıqlar aparması təklifi daha konstruktivdir. Düzdür, Cənubi Qafqazda qlobal güclərin təsir uğrunda mübarizəsi burada daha ön plandadır, nəinki iki ölkə arasında sülh müqaviləsinin imzalanması. Qərb sülh müqaviləsinin imzalanmasını ona görə tez istəyir ki, Ukraynada müharibə getdiyi bir vaxtda Qarabağ münaqişəsinə az diqqət yetirən Rusiyanı da sıxışdırıb Cənubi Qafqazdan çıxarsın. Rusiya da zamanı uzadır ki, Ukraynadan sonra daha rahat şəkildə Qarabağ münaqişəsinə fokuslana bilsin.

Sual: Vaşinqton, Brüssel, Qranada danışıqlarından müsbət nəticələr və bu ilin sonuna qədər sülh sazişi gözləmək olarmı?   

Cavab: Qarşıda nəzərdə tutulan Vaşinqton, Brüssel, Qranada görüşləri ümidverici təsir bağışlayır. Mayda Vaşinqton görüşündə prinsipial məsələlərdə razılığın əldə edilməməsi barədə tərəflər və vasitəçi bəyanatlar verdi, ola bilsin ki, bu dəfə həmin məsələlərin müəyyən qismində razılıq əldə edilsin və 21 iyul Brüssel görüşündə Azərbaycan və Ermənistan liderləri hansısa razılaşma sənədi - məsələn çərçivə sazişi imzalasın. Amma, indiki halda bu proses də hələ ki, ümid təsirindən o yana deyil, çünki hər bir görüşdən sonra tərəflərin Moskvaya çağırılması Qərbdə əldə olunan razılaşmanın reallaşmaması ilə nəticələnib. Hər halda ABŞ-da, Avropa İttifaqı da bu nüansı nəzərə alıb siyasətlərində çeviklik nümayiş etdirməyi planlamamış olmazlar.

Sual: Vəziyyəti yaxşıya dəyişmək üçün Azərbaycan nə etməlidir?

Cavab: Azərbaycan qeyd olunan danışıqlar burulğanında zaman itirməmək üçün yalnız sülh müqaviləsinin imzalanması, delimitasiya, demarkasiya işləri, nəqliyyat infrastrukturunda maneələrin aradan qaldırılması kimi işlərlə parallel olaraq birbaşa Qarabağda dövlət nəzarətinin yaranması istiqamətində sərt diplomatik addımlar atmalıdır. Erməni silahlı qüvvələrinin Azərbaycan ərazisindən çıxarılmasının konkret vaxtı təyin edilməli, əməl olunmadıqda hərbi güc tətbiq edəcəyi ilə bağlı qarşı tərəfləri xəbərdar etməlidir. Erməni silahlı qüvvələrinin hələ də Azərbaycan ərazisindən çıxarılmaması tərəflər arasında qarşılıqlı etimadı pozan və sülhə mane olan ən böyük əngəldir. Bu maneə faktoru aradan tezliklə qaldırılmalıdır.

Sual: Ümumiyyətlə, problemin və münaqişənin birdəfəlik həlli üçün Azərbaycan, Ermənistan, eləcə də üçüncü tərəflər hansı addımları atmalıdırlar?

Cavab: Bu məsələdə ən çox iş Azərbaycanın üzərinə düşür. Məsələnin indiki yarı dondurulmuş vəziyyəti Rusiya və Ermənistana sərf edir, Qərbi isə ciddi şəkildə narahat etmir. 26 il aparılan danışıqların təkrar variantının ortada olması reallıqdır. Nəticəsiz danışıqlar seriyası iki il yeddi ayda olduğu kimi yenə də davam edə bilər. Azərbaycanın 3,2 min kv km. ərazisi işğal altındadır, separatçı rejim iddiasını sürdürür, Rusiya Qarabağ münaqişəsinə əsaslanıb Cənubi Qafqazda təsirini saxlayır. Deməli, problemin həllində  məhz Azərbaycanın görəcəyi işlər çoxdur. Siyasi hərbi, iqtisadi üstünlüyümüzü tez bir zamanda reallaşdırmaq bizim bir nömrəli vəzifəmizdir.

Azərbaycan Qarabağ erməniləri ilə bağlı humanitar dövlət proqramlarını elan etməli, Azərbaycan vətəndaşlarının hüquq və təhlükəsizliyi necə qorunursa, onlara da heç bir fərq qoyulmayacağı bir daha bildirilməlidir. Paralel olaraq, Azərbaycanın dövlət nəzarətinin Qarabağın qalan hissəsində də yaranmasının siyasi yol xəritəsi ortaya qoyulmalı və konkret zamanı vurğulanmalıdır. Qarşı tərəflər-Rusiya və Ermənistan, o cümlədən separatçı rejim indiki kimi aqressiv münasibət göstərib, Azərbaycanın dövlət maraqlarına uyğun olmayan hansısa status və digər güzəştləri şərt kimi irəli sürsələr hərbi yolla problemin həll ediləcəyi son dəfə elan olunub fəaliyyətə başlanmalıdır.