Azərbaycan COP28 ərəfəsində. Nailiyyətlər və çatışmazlıqlar

Noyabrın 30-dan dekabrın 12-dək Dubayda BMT-nin İqlim Dəyişmələri haqqında Çərçivə Konvensiyasının (COP28) Tərəflər Konfransının 28-ci sessiyası keçiriləcək. Azərbaycan bu beynəlxalq tədbirin əhəmiyyətini təsdiq əlaməti olaraq təkcə nümayəndə heyətini göndərməyəcək, həm də ilk dəfə COP sammitlərində "İqlim dəyişikliyinə dayanıqlılıq üçün davamlı novator həllər" mövzusunda pavilyonu ilə təmsil olunacaq.

Azərbaycan BMT çərçivəsində öhdəliklərə hələ 2015-ci ildə qoşulub- Paris iqlim sazişi (198 ölkə imzalayıb), istixana effekti səbəbindən qlobal istiləşmə ilə bağlı dünya dövlətlərinin narahatlığını bölüşür.

Ölkədə istixana qazı tullantılarını 2030-cu ilədək 35% azaltmaq və 2050-ci ilədək 40%- ə çatdırmaq öhdəliyi təsdiq edilib.

Bununla yanaşı, beynəlxalq ekspertlər, o cümlədən PwC-dən olanlar iddia edirlər ki, planetin temperaturunu Selsi üzrə 1,5  dərəcədən aşağı saxlamaq üçün bütün dünyada karbon dioksid emissiyasının azalma tempi hər il 17,2% artırılmalıdır. Bu isə son bir ildə qeydə alınan dünya üzrə orta göstəricidən 12 dəfə sürətlidir.

BƏƏ-də COP28 İqlim görüşünün təyin olunmuş prezidenti, ADNOC şirkətinin rəhbəri Sultan Əl-Caber sammit ərəfəsində dünya hökumətlərini 2030-cu ilədək bərpa olunan enerji mənbələrinin gücünü üç dəfə, 11000 qiqavatadək və 2030-cu ilə qədər hidrogen istehsalını iki dəfə artırmağa çağırıb.

COP28 görüşündə 200-ə yaxın ölkənin nümayəndələri (70 mindən çox nümayəndə) toplaşacaq və COP28-in məqsədi "2030-cu ilədək bütün dünyada tullantıların 43% azalmasına səbəb olacaq ədalətli enerji keçidi haqda siqnal göndərməkdir".

Paris iqlim sazişinə əsasən, COP28 qlobal təhlil tarixində iqlim hədəflərinə nail olunmasında irəliləyişin ilk hərtərəfli qiymətləndirilməsini və nailiyyətlərin planlı beşillik təhlilini həyata keçirəcək.

2009 - cu ildə COP15 iqlim sammiti zamanı inkişaf etmiş ölkələr 2020-ci ilə qədər iqlim dəyişikliyinin maliyyələşdirilməsi üçün hər il 100 milyard dollar səfərbər edib yoxsul ölkələrə göndərmək öhdəliyi götürmüşdülər, lakin bu məqsədə yalnız 2025-ci ilə qədər nail olunacaq.

Eyni zamanda, BMT-nin hesablamalarına görə, dünyanın inkişaf etmiş ölkələri Yer kürəsində istiləşmənin qarşısını Selsi üzrə 1,5 dərəcəyədək almaq üçün 2030-cu ilədək 6 trilyon dollar ayrılmalıdır və COP28-də inkişaf banklarından tutmuş özəl sektora qədər iqlim dəyişikliyilə mübarizənin maliyyələşdirilməsi sisteminin bütün aspektlərini əhatə etmək nəzərdə tutulur.

COP28 sədrinin fikrincə, hökumətlər özəl sektorun iştirakını təşviq edən,  məsələn, iqlim dəyişikliyilə mübarizəyə investisiya qoymaq üçün özəl pulları cəlb edən güclü, etibarlı və tənzimlənən karbon bazarlarının inkişafı üzrə siyasətlər həyata keçirməlidirlər,

Banklar riskləri azaltmaq üçün yenidən rekapitalizasiya prosesindən keçməlidirlər  və enerji keçidinə gedən yolda dövlətlərdə lazımi maliyyə rolunu yerinə yetirmək üçün daha səmərəli işləməlidirlər.

COP28 keçən il COP27-də yaradılmış "İtki və zərər Fondu"nun maliyyələşdirmə mexanizmlərini və bu vəsaitlərin bölüşdürülməsi strategiyasını təsdiqləməyi planlaşdırır.

Milli proqramlar (NDC - milli töhfənin səviyyəsi və ya iqlim dəyişikliyilə mübarizədə fəaliyyət planı) çərçivəsində ölkələrə "Davamlı qida sistemləri, davamlı kənd təsərrüfatı və iqlim dəyişikliyilə mübarizə üzrə fəaliyyətə dair COP28 Bəyannaməsinə" qoşulmaq tövsiyə ediləcək, çünki aqrar sahə iqtisadiyyatın böyük istixana qazı tullantılarından "ziyan dəyən" sektorlarından biridir.

Həmçinin COP28-də metan tullantılarının (karbon dioksiddən sonra ikinci riskli qaz) azaldılması ilə bağlı müzakirələr gözlənilir və 4 dekabrda bu mövzuya ayrıca gün ayrılacaq.

Dubayda çoxsaylı görüşlərin iştirakçıları fosil yanacaqların istifadəsinin dayandırılması üsullarını və sürətini müzakirə edəcəklər.

BMT-nin son qiymətləndirməsi göstərir ki, mövcud iqlim siyasəti, eyni dövrdə 45 faizlik azalma tələb edən elmi konsensusa baxmayaraq, 2010-2030-cu illərdə  qlobal tullantıların proqnozlaşdırılan 9 faizli artımı demək olacaq.

Qeyd etmək lazımdır ki, 2023-cü ildə təmiz energetikaya  qlobal investisiyalar 1,7 trilyon dollara çatacaq, lakin ölkələr fosil yanacaqdan imtina etməyə hazır deyillər.

2022-ci ildə dünyada neft-qaz sahəsinin mənfəəti təxminən 4 trilyon dollara yüksəlib, fosil yanacaq subsidiyaları isə rekord həddə - 7 trilyon dollara çatıb.

ADNOC neft-qaz şirkətinin rəhbərinin COP28-ə sədrliyi simvolikdir, lakin bu şirkət təkcə dünyada karbohidrogen layihələrini deyil, həm də bərpa olunan enerji mənbələri layihələrini inkişaf etdirir.

AZƏRBAYCANDA VƏZİYYƏT

NDC-nin nailiyyətləri bərpa olunan enerji mənbələrinin gücünün sürətlə artırılmasını tələb edir və bu mənada Azərbaycan bərpa olunan enerji mənbələri layihələrinin bəyan edilmiş portfelilə "öyünə bilər", baxmayaraq ki, hələlik yalnız biri işə salınıb – “Masdar” ərəb şirkətindən 230 meqavat gücündə Qaradağ Günəş Elektrik Stansiyası.

Ümumilikdə, 2028-ci ilə qədər Azərbaycan "yaşıl enerji"nin istismar gücünü 1870 MVt-a çatdırmağı planlaşdırır, nəticədə enerji sektorunda bərpa olunan enerji mənbələrinin payı 33% - ə çatacaq (hidroenergetika nəzərə alınmaqla). Bundan əvvəl Azərbaycan 2030-cu ilə qədər bərpa olunan enerji mənbələrinin payını 30%-ə çatdırmağı planlaşdırırdı.

Hazırda Azərbaycanın enerji sisteminin gücü bərpa olunan enerji mənbələrinin hesabına 1688 MVt, payı isə 20% qiymətləndirilir.

“Masdar” layihəsindən sonra 2025-ci ildə ölkədə 240 MVt gücündə "Xızı-Abşeron" külək elektrik stansiyası (KES) (проект ACWA Power), həmçinin 240 MVt gücündə "Şəfəq" GES ( BP, SOCAR və "Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti"nin layihəsi) istifadəyə verilə bilər.

Yaxın 6-7 il ərzində Azərbaycanda Neftçala rayonunda 315 MVt gücündə GES, Biləsuvar rayonunda 445 MVt gücündə GES-in tikilməsi, azad edilmiş ərazilərdə ("netzero" -sıfır karbon dioksid tullantıları zonası) digər bərpa olunan enerji mənbələri layihələrinin həyata keçirilməsi planlaşdırılır ki, Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl, Füzuli rayonlarında günəş enerjisinin potensialı 7,2 min MVt-dan çox, Laçın və Kəlbəcər rayonlarında isə külək energetikası təxminən 2 min MVt qiymətləndirilir.

Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində COP-da iştirak edən mənbə ASTNA-ya bildirib ki, "Azərbaycan Dubayda "yaşıl enerji"nin məqsədlərilə bağlı bir neçə yeni bəyanat verəcək.

"Biz  öz "yaşıl məhsullarımızı" Avropa bazarlarında satmaq istəyirik, çünki Aİ onların tətbiqində və istifadəsində daha fəaldır. Biz beynəlxalq birliyin müəyyən etdiyi "yaşıl" tələblərə cavab verməliyik", - mənbə  deyib.

O, Azərbaycanın mühüm nailiyyətləri sırasında onu qeyd edib ki, SOCAR faktiki olaraq quru havada karbon dioksidin konsentrasiyası ilə bağlı sıfır karbon izinə (karbon neytrallığı) çıxıb.

Digər məlumatlı mənbə ASTNA-ya  izah edib ki, buna əsasən köhnə quru yataqlarda işlərin dondurulması (OPEC+ qarşısında öhdəliklər üzrə hasilatın azaldılması çərçivəsində), SOCAR-ın baza yataqlarında, məsələn, Günəşli və Neft Daşları dayazsulu yataqlarda müasir karbon tutma texnologiyalarından istifadə, dövlət şirkətinin müəssisələrində, əsasən Heydər Əliyev adına Neft Emalı Zavodunda (orada "Avro-5" istehsalına çıxış Azərbaycanın NDC üzrə tapşırıqlar sırasına daxil olub) müasir avadanlıqların quraşdırılması sayəsində nail olunub.

Qeyd edək ki, karbon neytrallığı SOCAR-a öz karbon kvotalarından (CO2 emissiyasının azaldılması üzrə öhdəliklər) tam istifadə etməməyə və onlar üzrə qeydiyyatdan keçmiş "yaşıl sertifikatları" Almaniya bazarında uğurla satmağa imkan verir ("UER layihələri", AFR bu cür satışlar üçün kommersiya baxımından əlverişli bazardır).

"2021-22-ci illərdə SOCAR Kioto iqlim protokolu (1997-ci ildə qəbul edilib) üzrə təmiz inkişaf mexanizmindən (Clean Development Mechanism-CDM) istifadə etməklə 26  min ton həcmində karbon kvotasının ilk paketinin satışını uğurla sınaqdan keçirib. Bu mexanizm ölkələrə (şirkətlərə) tullantıların azaldılması haqda sertifikatların, yəni mütərəqqi dünya bazarlarında işləmək üçün "yaşıl sertifikatlar"ın alınması məqsədilə karbon dioksid emissiyasının azaldılması üzrə layihələr reallaşdırmağa imkan verir. SOCAR ilk uğurlu layihə bazasında sertifikatlaşdırma məqsədilə UER (upstreamemissionreduction) layihələrin hazırlanması üzrə işləri davam etdirir. Layihələr uğurlu olarsa və onları AFR-də sertifikatlaşdırmaq mümkün olarsa, biz bu satış bazarında əhəmiyyətli həcmdə karbon kvotasının (debütdən daha çox) reallaşması məsələsinə baxacağıq",- SOCAR-ın bu məsələ ilə tanış olan eksperti ASTNA-ya bildirib.

ÇATIŞMAZLIQLAR

Xatırladaq ki, COP27-də Azərbaycan metan tullantılarının azaldılması üzrə beynəlxalq təşəbbüsə qoşulmayıb (dünyada istixana qazlarının ümumi həcmində onun payı 20% -ə, CO2-ə görə "liderliyi" 75%-dir), baxmayaraq ki, bu qaz ona görə təhlükəlidir ki, atmosferdə karbon qazından daha asan toplanır və onu 80 dəfə daha sürətlə istiləşdirir.

Avropa enerji şirkətlərinin rəhbərləri hesab edirlər ki, metanın təbii qazın əsas komponenti olduğunu nəzərə alaraq, metan tullantılarına qarşı mübarizə qlobal istiləşmə tempini azaltmaq üçün ən çevik imkandır.

2017-ci ildən dünyada metan tullantıları satılan qazın ümumi həcminin demək olar ki, yarısı qədər azalıb – 2022-ci ildə 0,15% - ə qədər, bu, qaz sızmalarını izləyən yeni texnologiyaların istifadəsilə mümkün olub.

Metan tullantısı problemi 2022-ci ilin iyulunda Azərbaycanın Avropa Komissiyası ilə imzaladığı bəyannamədə də öz əksini tapıb.

Metan emissiyasına qarşı mübarizə qarşıdakı COP28 sammitində mühüm mövzudur.

"Azərbaycan bu problemlə bağlı daim məsləhətləşmələr aparır. 2022-ci ildə biz bu təşəbbüsə qoşulmadıq, çünki bu öhdəliyin yerinə yetirilməsinin ümumilikdə Azərbaycan iqtisadiyyatına hansı təsir göstərə biləcəyini hələ özümüz üçün dəqiqləşdirməmişik", - məlumatlı mənbə ASTNA ilə söhbətində bildirib.

Qeyd edək ki, metan tullantıları əsasən iqtisadiyyatın üç sektorunda baş verir - energetika, kənd təsərrüfatı və tullantıların emalı (hər üç sektor Azərbaycanın iqtisadi inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir).

Ölkədə istixana qazı tullantılarının ümumi həcminin 32%-dən çoxu metanın payına düşür, neft- qaz sektorunda isə təxminən 85%.

SOCAR-da istisna etmirlər ki, nəzərdə tutulan qaz hasilatı və ixracının artması ilə Azərbaycan MDB-də qaz hasil edən digər ölkələrdə, məsələn, RF və Türkmənistanda olduğu kimi, metan tullantılarının artması ilə üzləşəcək. Beləliklə, metan emissiyasının azaldılması üzrə hər hansı öhdəlik götürməkdə çətinlik çəkir.

Azərbaycanın "yaşıl trendlər"in reallaşdırılması ilə bağlı digər çatışmazlıqlarına aşağıdakılar da aid edilməlidir: hələ də "İstixana qazı tullantılarına nəzarət haqqında" qanun yoxdur; banklar tərəfindən "yaşıl maliyyələşdirmə" yoxdur; "yaşıl sertifikatlar" bazarı yoxdur, dekarbonizasiya üzrə layihələr azdır.

"Azərbaycan "yaşıl" ideyalar üzrə çoxsaylı araşdırmalarda uğur qazanıb, lakin mahiyyətcə, onların praktiki tətbiqi yoxdur. Bəlkə də irəliləyiş bərpa olunan enerji mənbələri üzrə daha çox layihə həyata keçirildikdən sonra olacaq, ancaq hələlik çoxlu bürokratik süründürməçilik var", - ekspert ASTNA ilə söhbətdə mövcud vəziyyəti ümumiləşdirib.