COP29-da mühüm məsələlər: iqlim dəyişikliyilə mübarizədə gözlənilən qlobal və lokal xərclər

Noyabrın 11-də Bakıda başlayacaq Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının 29-cu sessiyasına (COP29) bir neçə gün qalıb və yüzdən çox ölkədən  40 000-ə yaxın  nümayəndənin iştirakı gözlənilir. Noyabrın 22-dək davam edəcək  tədbir COP29-a sədrlik edən Azərbaycan üçün görünməmiş məsuliyyətdir, çünki sessiyada qlobal əhəmiyyətli məsələlərə baxılacaq.

Tədbirə ev sahibliyi edən ölkə kimi Azərbaycan Birləşmiş Millətlər Təşkilatı ölkələri arasında danışıqların məhsuldar ab-havasına dəstək olmağa cavabdehdir. Sessiyanın əsas diqqəti iqlim dəyişikliyilə mübarizə üzrə tədbirlərin maliyyələşdirilməsi üçün "Yeni kollektiv kəmiyyət hədəfi" (NCQG) ilə razılaşdırılacaq ki, bu da çox güman ki, trilyonlarla ABŞ dollarına çatacaq.  Bu maliyyələşdirmə 2100-cü ilə qədər qlobal istiləşməni 1,5 dərəcə Selsi səviyyəsində (sənaye öncəsi səviyyəyə nisbətən) məhdudlaşdırmağa yönəldiləcək, çünki bu nöqtədən kənarda istiləşmə geridönməz iqlim və texnoloji risklər yaradacaq.

BMT xəbərdarlıq edib ki, temperaturun artma dərəcəsinin hər bir hissəsi sərt hava şəraitinə, o cümlədən güclü yağış, quraqlıq, okeanın istiləşməsi və təbii fəlakətlərin baş verməsinə təsir göstərir. 2024-cü ilin yayı- müşahidələrin tarixi boyunca ən isti yay qasırğalara və dünyada yarım milyon insanın həyatına son qoyan digər ekstremal hadisələrə səbəb olub.

Qlobal istiləşmənin əsas amili istixana qazları, əsasən atmosferdə yığılan və ozon qatını məhv edən karbon qazı və metan emissiyalarıdır. Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatının məlumatına görə, karbon qazının konsentrasiyası (istixana effektinin 75-81%-nə məsul) son 20  ildə 20% artıb. Tullantıların 16%-ni təşkil edən metan atmosferdə daha qısa qalsa da, karbon qazından daha təsirli olur. COP29-da "Metan üzrə bəyannamə" də təqdim ediləcək.

İstixana qazı tullantıları, xüsusilə, energetika, nəqliyyat, metallurgiya və sement istehsalı kimi ağır sənaye sahələrində iqtisadi fəaliyyətlə sıx bağlıdır. Bu problemlərin həlli üçün fosil yanacaqlardan tədricən imtina, karbon tutma texnologiyalarının inkişafı, bərpa olunan enerji mənbələrinə keçid, su və meşə ehtiyatlarının qorunması tələb olunur. Bu "yaşıl" adaptasiya tədbirlərinin maliyyələşdirilməsi və nəticələrin yumşaldılması həlledici əhəmiyyətə malikdir, o cümlədən fəlakətlərin qarşısının alınması və aradan qaldırılması üçün yeni texnologiyaların inkişafı və tətbiqi üçün çox vacibdir.

Azərbaycanın energetika nazirinin müavini və COP29-un icraçı direktoru Elnur Soltanovun sözlərinə görə, COP29-un Bakı danışıqları iqlim dəyişikliyilə mübarizəyə kollektiv investisiyaların yekun məbləğinin müəyyənləşdirilməsinə yönəlib, çünki əvvəlki 100 milyard dollarlıq məqsədə (COP15-də müəyyən edilib) 2022-ci ildə nail olunub. Dubayda COP28-də daha ambisiyalı NCQG-yə çağırışlar edilib.

"Danışıqlar bir sıra təkliflər üçün açıqdır:  bir neçə yüz milyard dollardan tutmuş 7 trilyon dollardan çox məbləğə qədər (2025-ci ildən başlayaraq müxtəlif maliyyə strukturları vasitəsilə paylanılacaq). Azərbaycanın məqsədi iqlim maliyyələşməsi şəraitinin aydınlığını təmin etməklə yekun qərarın qəbulu üçün şəffaf şərait yaratmaqdır ki, vəsait inkişaf etməkdə olan ölkələrə, xüsusilə, Qlobal Cənub ölkələrinə və kiçik ada dövlətlərinə əlçatan olsun. COP29-un sədri kimi Azərbaycan mühüm qərarların qəbuluna kömək etməklə müdaxiləsiz danışıqçı rolunu oynayır", - Soltanov ASTNA-ya bildirib.

İqlim maliyyələşməsi əhəmiyyətli dərəcədə ixtisaslaşmış iqlim fondlarının və çoxtərəfli inkişaf banklarının sayəsində mümkün olacaq. Ötən həftə Vaşinqtonda COP29 nümayəndələri Dünya Bankı və BVF-nin illik görüşləri zamanı ilkin müzakirələrdə iştirak ediblər. Azərbaycan həmçinin COP29-un təşəbbüsündən biri olan iqlim maliyyələşdirilməsi  üzrə fəaliyyət Fonduna (CFAF, ilkin büdcəsi 1 milyard dollar) təşəbbüs göstərib və sponsorluq edəcək.

Fosil yanacaq istehsal edən ölkələrin və şirkətlərin, o cümlədən Azərbaycanın SOCAR şirkətinin və bp-nin CFAF-a könüllü üzvlük haqları verməsi gözlənilir, eyni zamanda, daha doqquz ölkə (ola bilsin ki, ərəb regionundan və Birləşmiş Krallıqdan) maraq göstərib. Donor ölkələr və CFAF strukturu COP29-da elan ediləcək, lakin müəyyən edilib ki, CFAF investisiyalarından gəlirlərin ən azı 20%-i ekoloji fəlakətlərdən ziyan dəyən ölkələr, əsasən inkişaf etməkdə olan kiçik ada dövlətlər (SIDS) və az inkişaf etmiş ölkələr (HPC) üçün güzəştli iqlim maliyyələşdirilməsinə yönəldiləcək.

Lakin könüllü sponsorluq modeli mürəkkəbdir, bunu zərər və itikilərə reaksiya Fondu sübut edir. KC-27-də yaradılmış fondun əməliyyat strukturu KC-28-də müəyyən edilib və fondun 2025-ci ildə vəsait ayırmağa başlayacağı gözlənilir. Hazırda fondda Avropa, Yaponiya, bir neçə ərəb dövləti və ABŞ-dan üzvlük haqlar  daxil olmaqla, təxminən 800 milyon ABŞ dolları var. Bununla belə, vəsait yığımı problemləri və bürokratik əngəllər digər iqlim fondlarının dayanıqlığına şübhə yaradır, çünki daha zəngin ölkələr  illik təbii fəlakət təhlükəsilə üzləşən kiçik ada dövlətləri kimi ölkələrə vəsait ayırmağa hələ də tərəddüd edirlər.

Karbon bazarları

COP29-da mühüm məsələlərdən biri karbon tullantıları ilə bağlı 2015-ci il Paris sazişinin 6-ci maddəsinin tamamlanması olacaq. "Paris sazişinin əsas iştirakçıları arasında mühüm müzakirələr 6.2 və 6.4-cü alt bölmələrə yönəldilib. 6.2-ci alt bölmə ikitərəfli karbon ticarəti bazarlarına, 6.4-cü maddə isə qlobal karbon bazarının inkişafına aiddir", - Soltanov ASTNA-ya bildirib. Karbon kreditləri ölkələrə və ya şirkətlərə konkret əməliyyatlarda tullantıların azaldılmasını ölçməyə imkan verir ki, sonradan bu tullantıların azaldılması üzrə məqsədli göstəricilərə nail olmayan digərlərinə satıla bilər. Bu kreditlərə ədədi dəyərlər verilir və 6-cı maddəyə tam əməl olunarsa, ikili uçotun qarşısının alınması üçün beynəlxalq nəzarət altında ölkələr, şirkətlər və ya şəxslər tərəfindən satın alınması mümkün olacaq.

Bu karbon sövdələşmələrindən əldə olunan gəlirlər istixana qazı tullantılarının azaldılması üzrə texnoloji nailiyyətə  yönəldilə bilər. ASTNA COP29 müzakirələrini işıqlandırmağa davam edəcək. Gözlənildiyi kimi, COP-29-da 60-a yaxın beynəlxalq saziş imzalanacaq. BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyası 1992-ci ildə imzalanıb və KC sessiyaları bundan sonra başlayıb.