Qarabağda transsərəhəd çaylarinin çirklənməsi problemi. Bunu həll etməyin yolu varmi?

Qarabağda transsərhəd çayların erməni mədən şirkətləri tərəfindən çirkləndirilməsi riskləri ölkə ictimaiyyətini narahat etməkdə davam edir. Bu narahatlıq nə dərəcədə əsaslıdır? Azərbaycan ictimaiyyətinin narahatlığını aydın şəkildə izah edən bir sıra səbəblər/amillər bunlardır:

1. Bütün dünyada faydalı qazıntıların mədən hasilatı ətraf mühitə çox ciddi mənfi təsirlərlə müşayiət olunur. Ermənistan da istisna deyil;
2. Ermənistanda ekoloji təşkilatların və mədən müəssisələrinin ərazisində yaşayan əhalinin etirazları;
3. Ermənistan BMT-nin Transsərhəd su axarlarının və beynəlxalq göllərin mühafizəsi və istifadəsi haqqında Beynəlxalq Konvensiyasına qoşulmayan ölkə olaraq qalır;
4. Ermənistanda fəaliyyət göstərən mədən şirkətlərinin şəffaflığının aşağı səviyyəsi;
5. Ermənistanın mədən müəssisələrinin Qarabağa yaxınlığı (maksimum bir neçə on kilometr);
6. Ötən il yaradılmış “ÖNCƏ ÇEVRƏ MÜHAFİZƏSİ” QHT koalisiyasının Ermənistan dağ-mədən şirkətləri və vətəndaş cəmiyyətinə müraciətləri cavabsız qalır;
7. Qarabağdan olan məcburi köçkünlərin öz doğma yurdlarına qayıtması.

Gəlin bu səbəbləri/faktorları daha ətraflı nəzərdən keçirək.

1. Dağ-mədən işləri ilə əlaqədar risklər

Dağ-mədən işləri üzrə dünya təcrübəsi faydalı qazıntıların hasilatı və emalı proseslərinin ətraf mühitə çox əhəmiyyətli mənfi təsirini aydın şəkildə göstərməkdədir. Çevrəyə mənfi təsirin əsas növləri bunlardır:

1. Partlayış və karxana işlərinin aparılması nəticəsində landşaftın və ekosistemin əhəmiyyətli dərəcədə pozulması. Landşaftın bərpası bir qayda olaraq mümkünsüzdür;
2. Filiz hasilatı sahəsində su balansının pozulması;
3. Bioloji müxtəlifliyin azaldılması;
4. Tərkibində ağır metallar, turşular və digər çirkləndiricilər olan mədən sularının drenajı nəticəsində su ehtiyatlarının çirklənməsi;
5. Havanın çirklənməsi (tərkibində ağır metallar və zəhərli maddələr olan toz emissiyaları, habelə yanacağın yandırılması və partlayış işləri zamanı radon və istixana qazlarının və digər zərərli birləşmələrin emissiyaları);
6. Ağır metalların və digər zəhərli maddələrin torpağın dərin qatlarına nüfuz etməsi nəticəsində onun çirklənməsi;
7. Yaxınlıqda yaşayan insanlar üçün diskomfort yaradan və heyvanlara və quşlara mənfi təsir göstərən səs-küy və vibrasiya;
8. Zəhərli maddələr üçün tullantı anbarlarının çökməsi, sürüşməsi və qopması riskləri.

Bəs fəaliyyət göstərən mədən şirkəti ətrafında Çevrənin çirklənməsi nə qədər yayılmış olur? Çrklənmə radiusu nə qədərdir? Bu mühüm suallarla bağlı dünya alimləri tərəfindən müvafiq araşdırmalar aparılıb və aparılır. Tədqiqatların nəticələri, təbii ki, eyni deyil, hər şey konkret yataqdan, onun işlənmə texnolojisindən, istehsalın miqyasından, şirkətin ekoloji mədəniyyətindən, yerli əhalinin dağ-mədən işlərinə münasibətindən, ekoloji təşkilatların fəaliyyətindən, ölkə hökumətinin nəzarətindən və digər amillərdən asılıdır. Bu məqalənin müəllifi onu hazırlayarkən dünyada bir sıra tanınmış mədənlərin işlənməsi nəticəsində ətraf mühitin çirklənməsinə dair onlarla nəşri nəzərdən keçirmişdir. Həmin mədənlər arasında Norilskdəki mis-nikel mədənləri, İndoneziyada Qrasberq mis-qızıl mədəni, Çilidəki Çuquikamata mis mədəni, ABŞ-ın Yuta ştatında Bingham Kanyonu mis mədəni, Braziliyada Karajas dəmir filizi kompleksi və digər məşhur mineral mədənləri var. Bütün bu mədənlər 30-100 km radiusda ətraf mühitə fəlakətli mənfi təsir göstərir.

Yuxarıda sadalanan faydalı filizlərin hasilatı ilə bağlı səkkiz növ riskdən su və havanın çirklənməsi yerli xarakter daşımır və çox əhəmiyyətli məsafələrə (on kilometrlərlə) yayıla bilər.

Məlum olduğu kimi, Ermənistandan Qarabağa iki çay axır: Oxçuçay (Ermənistanda çayın adı Voxçi) və Bərgüşad və ya Bazarçay (Ermənistanda çayın adı Vorotandır).

Oxçuçay öz başlanğıcını Ermənistanın Kapan rayonunda Zəngəzur dağlarından (Qapıçıq dağı, 3285 m.) götürür, sonra Qərbi Zəngəzur (Sünik) ərazisindən, oradan isə Azərbaycanın Zəngəlan rayonu ərazisinə daxil olur və daha sonra Araz çayına qovuşur. Çay hövzəsinin sahəsi 1140 kv.km-dir. Çayın uzunluğu 85 km-dir.

Bərgüşad (Bazarçay) çayı Zəngəzur dağlarından 3040 m hündürlükdə Zalxa gölündən başlayır. Çayın uzunluğu 178 km-dir. Azərbaycanda Qubadlı rayonu ərazisindən axır. Çay hövzəsinin sahəsi 2711 kv.km-dir.

Ermənistanda Oxçuçay hövzəsində Şaumyan, Xankəsər, Meqasar qızıl və polimetal mədənləri, Sebetkeçməz qızıl mədəni, Qaçaran mis-molibden mədənində hasilat  fəaliyyətləri həyata keçirilir.

Qeyd olunan iki çaydan əlavə Qərbi Zəngəzur (Sünik) bölgəsindən axan və Araz çayına qovuşan başqa altı çay da çirkləndirilmiş olarsa işğaldan azad edilmiş Zəngilan, Cəbrayıl və Füzuli rayonlarının ətraf mühitinə mənfi təsir edə bilər.

Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindən Araz çayına axan 11 çaydan ikisi: Arpaçay və Cəhriçay Ermənistan ərazisindən qaynaqlanır və eyni zamanda erməni mədən şirkətləri tərəfindən çirklənmə riskinə məruz qalır.

Ermənistanın MHŞT hesabatına əsasən[1], Qərbi Zəngəzur (Sünik) bölgəsində müxtəlif metall filizlərin hasilatı və emalı aşağıdakı 12 şirkət tərəfindən həyata keçirilir:

1. “Chaarat Kapan” QSC (Şaumyan mədəni; tərkibində qızıl, gümüş, mis, sink və qurğuşun olan filizlər);
2. “Geghi Gold” MMC (Voskedzor mədəni; tərkibində qızıl, gümüş, mis, sink və qurğuşun olan filizlər);
3. “Gharagulyanner” QSC (Vardanidzor mədəni; tərkibində qızıl, gümüş, mis, sink və qurğuşun olan filizlər);
4. “At-Metals” MMC (Meğrasar mədəni; tərkibində qızıl və gümüş olan filizlər);
5. “Ler-Ex” MMC (Xankəsər mədəni; tərkibində mis və molibden olan filizlər);
6. “Agarak Copper-Molybdenum Combine” QSC (Ağərək mədəni; tərkibində mis və molibden olan filizlər);
7. “Zangezur Copper-Molybdenum Combine” QSC (Kacaran mədəni; tərkibində mis və molibden olan filizlər);
8. “Active Lernagorts” MMC (Ayqedzor mədəni; tərkibində mis və molibden olan filizlər);
9. “Lichkvaz” QSC (Liçkvaz-Tey mədəni; tərkibində qızıl, gümüş və mis olan filizlər);
10. “Molibdeni Ashkharh”  MMC (Dəstəkert mədəni; tərkibində mis və molibden olan filizlər);
11. “Tatstone” MMC (Liçk mis mədəni; tərkibində mis olan filizlər);
12. ”Marjan Mining Company” MMC (Mərcan qızıl-multimetal mədəni; tərkibində qızıl, gümüş, mis, sink və qurğuşun olan filizlər).

Bu şirkətlərin fəaliyyəti suyun çirklənməsi ilə müşayiət olunur[2] və bu səbəbdən də yalnız Ermənistan ərazisinə yox, Qarabağ bölgəsinə də mənfi təsir göstərir. Erməni mətbuatında dərc olunan məlumatlara görə, Oxçuçay xüsusilə yüksək çirklənmə riski altındadır.

2. Ermənistanda ekoloji təşkilatların və dağ-mədən müəssisələrinin fəaliyyət göstərdiyi ərazidə yaşayan əhalinin etirazları

Ermənistan mətbuatında bu məsələ ilə bağlı xeyli yazılar var. Bu yazıların bir çoxu   “ÖNCƏ ÇEVRƏ MÜHAFİZƏSİ” Azərbaycan QHT Koalisiyasının veb-səhifəsində yerləşdirilib[3]. Yazıların təhlili göstərir ki, şirkətlər bir qayda olaraq yerli əhalinin, eləcə də ekoloji təşkilatların bu yazılardakı tənqid və qəzəbinə reaksiya göstərir, onlarla görüşlər keçirir və etirazçılarla münasibətlərdəki gərginliyi hansısa yolla aradan qaldırırlar. Çox vaxt buna əhaliyə dəymiş ziyanın ödənilməsi və ya ətraf mühitin çirklənməsinin aşkar səbəb və nəticələrinin aradan qaldırılması yolu ilə nail olunur. Şirkətlər həmçinin yerli icmaların inkişafı layihələrinə və müxtəlif sosial problemlərin həllinə (əlil uşaqlara maliyyə yardımı, məktəblərin və məktəbəqədər müəssisələrin tikintisi və ya təmiri, səhiyyə ocaqlarının maliyyələşdirilməsi və s.) sərmayə yatırırlar. Bundan əlavə, şirkətlər yerli icma büdcələrinə müəyyən ödənişlər (torpaq sahəsinin icarəsi və digər icarə növləri, nəqliyyat vergisi, daşınmaz əmlak vergisi) həyata keçirirlər.

Yerli icmalara və fərdlərə ianələr və hədiyyələr də mədən şirkətlərinin təcrübəsindədir. 2020 və 2021-ci illərdə bu ödənişlər müvafiq olaraq 3,7 milyard dram və 2 milyard dram təşkil edib.

Müxtəlif fondlar və QHT-lər də mədən şirkətlərindən maliyyə dəstəyi alırlar. 2020-2021-ci illərdə təkcə fondlar 10,6 milyard dram məbləğində maliyyə yardımı alıb. Bu fondlar arasında: “Hayastan” Ümumerməni Fondu, RA Syunik İnkişaf və İnvestisiya Fondu, Crominat Xeyriyyə Fondu, “Mənim addımım” Fondu və s. Bu müddət ərzində müxtəlif QHT-lər təxminən 902 milyon dram məbləğində öz layihələrinə maliyyə dəstəyi alıb. Dini qurumlar eyni dövrdə 78 milyon dram məbləğində maliyyə yardımı alıb. Bir sıra muzeylərə və səhiyyə müəssisələrinə də yardım göstərilib.

Şirkətlər tərəfindən yerli əhaliyə edilən bütün bu ödənişlər və ictimai təşkilatlara qrantlar haqqında ümumi məlumatı Ermənistanın 2022-ci il üzrə MHŞT-nin illik hesabatında[4] və həmçinin KİV-də tapmaq mümkündür. Sözügedən hesabatda aşağıdakı nəticə var: “... mədən şirkətlərinin icma büdcələrinə ödəmələri onların inkişafında mühüm rol oynayır.”

Lakin mədənçilik elədir ki, dağ-mədən işlərindən öncəki çevrəni bərpa etmək mümkün deyil. Bu gün və indi bu və ya digər çirklənmə, zəhərlənmə problemləri ilə əlaqəli əhalinin etirazını yatızdırmaq olar, amma təbiəti ilkin vəziyyətə qaytarmaq mümkün deyil. Üstəlik, ölkə ərazisinin kiçik olması vəziyyəti daha da ağırlaşdırır. Rusiyada min dağı aşırsalar da heç kim fərqinə varmayacaq, amma kiçik Ermənistanda mədən şirkətinin ekskavatorları ilə  aşırılan bir dağ belə dərhal ictimaiyyətin diqqət və qayğısına çevrilir. Lakin, ziyanın səbəbkarı olan şirkətlərin yerli icma büdcələrinə ödənişləri, müxtəlif növ sovqatları, müxtəlif fondların, QHT-lərin, dini və mədəniyyət müəssisələrinin layihələrinin maliyyələşdirilməsi əhalinin və ictimai qurumların narazılığını aradan qaldırır.

3. Ermənistan BMT-nin Transsərhəd su axarlarının və beynəlxalq göllərin mühafizəsi və istifadəsi haqqında Konvensiyasına qoşulmayan ölkə olaraq qalır

BMT-nin məlumatına görə, dünyanın 153 ölkəsi bir neçə digər ölkənin ərazisindən axan çaylar olaraq transsərhəd su ehtiyatlarından istifadə edir. Təxminən üç milyard insan birbaşa bir neçə dövlətin ərazisində yerləşən çay hövzələrində yaşayır. Ona görə də transsərhəd su ehtiyatlarından birgə istifadə bütün bəşəriyyət üçün aktual olan məsələdir[5].

Azərbaycan bu Konvensiyanın[6] iştirakçısıdır. Ermənistanın da bu Konvensiyaya qoşulması Azərbaycan ərazisinə axan çayların çirklənmə risklərinin azaldılmasında çox mühüm rol oynaya bilər. Çünki, Konvensiyaya əsasən, Ermənistan və Azərbaycan vəzifələri aşağıdakılardan ibarət olan birgə orqan yaratmalı olacaqlar (Konvensiyanın 9-cu maddəsi)[7]:

• a) transsərhəd təsir göstərə bilən çirklənmə mənbələrini müəyyən etmək üçün məlumatların toplanması və qiymətləndirilməsi;
• b) su göstəricilərinin keyfiyyət və kəmiyyət monitorinqi üzrə birgə proqramların işlənib hazırlanması;
• c) reyestrin tərtib edilməsi və çirklənmə mənbələri haqqında məlumat mübadiləsi;
• (d) tullantı sularının atqıları üçün emissiya limitlərinin işlənib hazırlanması və çirklənməyə nəzarət proqramlarının effektivliyinin qiymətləndirilməsi;
• (e) ümumi keyfiyyət məqsədlərinin və meyarlarının işlənib hazırlanması və zəruri hallarda mövcud suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması;
• (f) həm sabit mənbələrindən (məsələn, bələdiyyə və sənaye mənbələri), həm də diffuz mənbələrdən (xüsusilə kənd təsərrüfatı) çirklənmə yüklərini azaltmaq üçün razılaşdırılmış fəaliyyət proqramlarının işlənib hazırlanması;
• (g) xəbərdarlıq və siqnalizasiya prosedurlarının işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi;
• (h) transsərhəd təsirə səbəb ola biləcək suyun mövcud və planlaşdırılan istifadəsi və əlaqədar qurğular haqqında məlumat mübadiləsi üçün forum kimi fəaliyyət göstərmək;
• (i) ən yaxşı mövcud texnologiyalar üzrə əməkdaşlığın və məlumat mübadiləsinin təşviq edilməsi və tədqiqat proqramlarında əməkdaşlığın asanlaşdırılması;
• (j) müvafiq beynəlxalq standartlar əsasında transsərhəd sular üçün ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsinin həyata keçirilməsində iştirak etmək.

Konvensiyanın 16-cı maddəsində ictimaiyyətin məlumatlandırılması qaydaları qeyd edilir. Bu maddəyə uyğun olaraq, Tərəflər ictimaiyyətin transsərhəd suların vəziyyəti, transsərhəd təsirin qarşısının alınması, ona nəzarət və azaldılması üçün görülən və ya planlaşdırılan tədbirlər və bu tədbirlərin effektivliyi barədə məlumatlandırılmasını təmin edəcəklər. Bu məqsədlə sahilyanı Tərəflər aşağıdakılar barədə ictimaiyyətə məlumat verilməsini təmin edəcəklər:

• a) suyun keyfiyyət göstəriciləri;
• b) verilmiş icazələr və yerinə yetirilməli olan şərtlər;
• c) monitorinq və qiymətləndirmə məqsədləri üçün həyata keçirilən su və tullantı sularından nümunələrin götürülməsinin nəticələri, habelə suyun keyfiyyətinin məqsədlərinə və ya icazə şərtlərinə uyğunluğunun yoxlanılmasının nəticələri.

Tərəflər ağlabatan müddət ərzində əhalinin bu məlumatlara təmənnasız əlçatanlığını təmin edərək həmin məlumatları yoxlaya bilməsini təmin edəcək.  Belə məlumatların ağlabatan ödənişlə  surətlərini də əldə etmək üçün Tərəflər müvafiq təminatalar yaradacaq.

4. Ermənistanda fəaliyyət göstərən mədən şirkətlərinin şəffaflığının aşağı səviyyəsi

Ermənistan hökumətinin 22 fevral 2018-ci il tarixli 191-N134 nömrəli qərarı dağ-mədən əməliyyatları nəticəsində itkilərin, deqradasiyanın və ətraf mühitə dönməz təsirlərin qarşısının alınması məqsədilə ətraf mühitin monitorinqinə dair tələbləri, habelə rüblük və illik hesabatların təqdim edilməsi qaydasını müəyyən etmişdir. Dağ-mədən şirkətləri monitorinqin nəticələrini Ermənistanın Ətraf Mühitin Mühafizəsi Nazirliyinə təqdim etməlidirlər[8].

Ətraf mühitin monitorinqi müvafiq sertifikatlara malik olan və akkreditə olunmuş laboratoriyalarda qiymətləndirilən mədən əməliyyatlarının ətraf mühitə təsirinin qiymətləndirilməsi üzrə fəaliyyətdir. Monitorinq planı ətraf mühitin bütün komponentlərinin - torpaq, atmosfer, yerüstü və yeraltı sular, flora və fauna üzərində nəzarəti əhatə edir.

Mövcud qaydalara görə, monitorinq nəticələri şirkətlər tərəfindən rüblük və illik olaraq Ekologiya nazirliyinə təqdim edilməlidir. İllik hesabat yeni ilin fevral ayının 20-dək elektron və ya yazılı formada təqdim edilməlidir. Rüblük hesabatlar ümumiləşdirilərək 10 iş günü ərzində nazirliyin rəsmi internet saytında yerləşdirilməlidir. Hər 5 ildə bir dəfə dağ-mədən şirkətlərindən ətraf mühitin vəziyyətinin monitorinq planını və monitorinq edilən göstəricilərini yenidən təsdiq etmələri tələb olunur.

İllik hesabatlar mədən şirkətlərinin internet səhifələrində də yerləşdirilməlidir. Bununla belə, mədən şirkətləri əksəriyyətinin veb saytları yoxdur. 26 şirkətdən yalnız üçünün öz veb səhifələri var. Bunlar aşağıdakı şirkətlərdir:

1. “Lydian Ermənistanı” QSC[9];
2. “Teghout” QSC[10];
3. “Zangezur Copper-Molybdenum Combine” QSC[11].

2020-ci ildə MHŞT-də iştirak edən 26 mədən şirkətindən yalnız 7-si, 2021-ci ildə isə hesabat verən 24 MHŞT şirkətindən yalnız 6-sı ətraf mühitin monitorinq hesabatını təqdim edib[12].

5. Ermənistanın mədən şirkətlərinin fəaliyyəti Qarabağ sərhədindən maksimum bir neçə onlarla kilometr məsafədə həyata keçirilir

Ermənistanın Sünik rayonu cənub-şərq istiqamətində eni təxminən 40 km olan uzunsov zolaqdır. Azərbaycanın Şərqi Zəngəzuruna bitişik olan bu kiçik ərazi isə mədən əməliyyatları ilə boldur və əməliyytların nəticəsində bu bölgədən Azərbaycan ərazisinə axan çayların çirklənməsi yüksək risklərlə müşahidə edilir. Nəzərə alaq ki, buralara on minlərlə məcburi köçkün öz doğma yurdlarına qayıtmaqdadır. Və növbəti onillikdə onların sayı bir neçə yüz minə qədər artacaq. Onların qayıdışı zaman tələb edir çünki bu ərazilərin minalardan təmizlənməsi və bütün yaşayış şəraitinin bərpası hələ də yekunlaşmayıb.

6. Ötən il yaradılmış “ÖNCƏ ÇEVRƏ MÜHAFİZƏSİ” QHT koalisiyasının Ermənistan şirkətlərinə və vətəndaş cəmiyyətinə müraciətləri cavabsız qalır.

Koalisiya 2023-cü ilin yayında Azərbaycanın 4 qeyri-hökumət təşkilatının iştirakı ilə yaradılıb[13]:

• “Sudan İstifadə Sahəsində Mütəxəssislər”;
• “Sağlamlığa Xidmət”;
• “Ekoloji Maarifçilik və Monitorinq ”;
• “Sahibkarlığa və Bazar İqtisadiyyatının İnkişafına Yardım Fondu”.

Koalisiyanın məqsədi transsərhəd çayların və su hövzələrinin təmizliyinə ictimai nəzarətin gücləndirilməsidir. Bu gün 20-yə yaxın ictimai birlik bu koalisiyanın üzvüdür.

Ötən müddət ərzində koalisiya və onun üzvləri dəfələrlə müxtəlif bəyanatlarla çıxış ediblər. Bu sənədlərlə koalisiyanın saytında tanış olmaq olar[14].

Koalisiyanın bir sıra bəyanatlarında Ermənistanın ictimai təşkilatlarına transsərhəd çayların təmizliyinin monitorinqində əməkdaşlığa hazır olduqlarını bildirən müraciətlər də var[15]. Ermənistandakı ekoloji təşkilatların heç biri bu təklifə cavab verməyib. Səbəb Ermənistanın milli maraqlarına xəyanət etməkdə ittiham olunmaq qorxusudur. Yeri gəlmişkən, Ermənistan mətbuatının səhifələrində belə bir sıra ittihamlara rast gəlmək olar.

Həmçinin mədən şirkətlərinə ƏMTQ nəticələrini açıqlamağa çağırışlar var[16]. Və bu  çağırışlar da cavabsız qalıb.

7. Məcburi köçkünlərin öz yurdlarına qayıtması

Məcburi köçkünlərin öz doğma yurdlarına (əksər hallarda vəhşicəsinə məhv edilib)  qayıtması prosesi başlayıb. Bu prosesin sürəti əsasən bir neçə amildən asılıdır: 1) işğaldan azad edilmiş ərazilərin minalardan təmizlənməsi; 2) nəqliyyat infrastrukturunun bərpası və inkişafı; 3) kommunal şəbəkələrin bərpası və inkişafı; 4) məcburi köçkünlər üçün evlərin tikintisinin gedişi; 5) əhalinin normal yaşamını təmin edən dövlət və bələdiyyə müəssisələrinin bərpası.

“Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərinə Böyük Qayıdışa dair I Dövlət Proqramı”na[17] uyğun olaraq 2026-cı ilin sonunadək 34,5 min ailənin, yəni 130 minə yaxın insanın öz doğma yurdlarına qayıtmasının təmin edilməsi nəzərdə tutulur. Və onlar normal yaşayış üçün digər şəraitlə yanaşı, təhlükəsiz ekoloji mühitlə təmin edilməlidirlər. Bu isə ilk növbədə su ehtiyatlarının, xüsusən də Ermənistandan axan çayların təhlükəsizliyini tələb edir.

TÖVSİYƏLƏR

1. Ermənistanın BMT-nin Transsərhəd su axarlarının və beynəlxalq göllərin mühafizəsi və istifadəsi haqqında Konvensiyasını ratifikasiya etməsi vacibdir. Əminlik var ki, sülh müqaviləsi imzalandıqdan sonra Azərbaycan hökuməti Ermənistanın sözügedən Konvensiyaya qoşulmasını və Konvensiyanın 9-cu maddəsinin həyata keçirilməsi üçün birgə qurumun yaradılmasını ilk razılaşdırılması vacib olan məsələlər sırasında təkid edəcək;
2. Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının Ermənistan vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları ilə eni razılaşdırılmış (məsələn, ölkələr arasında dövlət sərhədinin hər iki tərəfində 30-40 kilometrlik) zolaqda ekoloji vəziyyətin birgə monitorinqi sahəsində konstruktiv əməkdaşlığın qurulması istiqamətində səylərini davam etdirmələri vacibdir. Zolağın eni hökumətlərarası sazişlə razılaşdırıla bilər;
3. MHŞT Standartının ekoloji tələblərinin gücləndirilməsi vacibdir. Bu ilin iyun ayında Bakıda MHŞT-də iştirak edən bir sıra ölkələrin nümayəndələrinin iştirakı ilə digər məsələlərlə yanaşı, bu məsələyə də həsr olunmuş regional konfrans keçirilmişdir. Müzakirələrin nəticələrinə əsasən, MHŞT Standartının ekoloji tələblərinin gücləndirilməsi üçün bir sıra tövsiyələr işlənib hazırlanmış və sonradan MHŞT üzrə İdarə Heyətinə təqdim edilmişdir.

[1] https://eiti.org/sites/default/files/2023-02/2020-2021_EITI_Report_Armenia%20%28EN%29.pdf

[2] https://www.ecolur.org/ru/news/water/12-rivers-and-tributaries-in-syunik-region-have-worst-pollution-class-5-because-of-mining-photos/8388/

[3] https://eiti.org/sites/default/files/2023-02/2020-2021_EITI_Report_Armenia%20%28EN%29.pdf

[4] https://eiti.org/sites/default/files/2023-02/2020-2021_EITI_Report_Armenia%20%28EN%29.pdf

[5] https://news.un.org/ru/story/2023/03/1439047

[6] https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/watercourses_lakes.shtml

[7] https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/watercourses_lakes.shtml

[8] https://eiti.org/sites/default/files/2023-02/2020-2021_EITI_Report_Armenia%20%28EN%29.pdf

[9] https://www.lydianarmenia.am/?lang=eng

[10] https://teghoutmining.am/en/

[11] http://zcmc.am/

[12] https://eiti.org/sites/default/files/2023-02/2020-2021_EITI_Report_Armenia%20%28EN%29.pdf

[13] https://www.epfcoalition.org/about-us

[14] https://www.epfcoalition.org/statements

[15] https://apa.az/xarici-siyaset/environmental-protection-first-koalisiyasi-amuldag-qizil-yataginda-monitorinq-aparmaga-hazirdir-beyanat-815511

[16] https://en.apa.az/social/epf-coalition-calls-on-armenian-mining-sector-to-make-the-full-content-of-their-eia-documents-public-423515

[17] https://president.az/az/articles/view/57884