Utancverici hal: OGP tarixində üzvlükdən xaric olunan ilk və yeganə ölkəyik.

Avqustun 17-də Azərbaycan Açıq Hökumət Tərəfdaşlığından (Open Government Partnership - OGP) birdəfəlik uzaqlaşdırılıb.

2016-cı ildən başlayaraq illərdir OGP Azərbaycanın qurumdakı üzvlüyünü qeyri-aktiv statusda saxlayırdı. Buna səbəb ölkədə vətəndaş cəmiyyəti sahəsində geriləmələr və məhdudlaşdırmalar göstərilirdi. Təşkilat Azərbaycan hökumətindən vətəndaş cəmiyyəti ilə bağlı məhdudiyyətləri aradan qaldırılması üçün plan təqdim etməsini istəmişdi. OGP Azərbaycana vətəndaş cəmiyyəti sahəsində irəliləyişə nail olmaq üçün bir neçə dəfə vaxt verdiyini açıqlamış, əks təqdirdə ölkənin platformadan uzaqlaşdırılacağını bildirilmişdi.

 Qurumun avqustun 17-də qəbul edilmiş qərarında da bildirilir ki, təşkilat Azərbaycanın tərəfdaşlıqda qalmaq şərtlərini yerinə yetirə bilməməsindən və vətəndaş cəmiyyəti üçün şərtlərin çətin olaraq qalmasından dərin məyusluq hiss keçirib.

Baş verənlərlə bağlı Rasional İnkişaf uğrunda Qadınlar Cəmiyyətinin sədri Şəhla İsmayıl ASTNA-nın suallarına cavab verib.

* * *

Sual: Şəhla xanım, bildiyiniz kimi Azərbaycan Açıq Hökumət Tərəfdaşlığından (Open Government Partnership - OGP) birdəfəlik uzaqlaşdırıldi. Necə oldu proses bura qədər gəldi?

Cavab: İlk öncə onu deyim ki, Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı daha açıq, əhatəli və hesabatlı hökumətlər qurmaq üçün minlərlə vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları ilə işləyən 75 ölkə və 104 yerli hökumətin qlobal tərəfdaşlığıdır.

Azərbaycan OGP-yə 2011-ci ildə qoşulmuşdu və qoşularaq, digər ölkələr kimi, bir sıra öhdəliklər götürmüşdü. Bu öhdəliklər açıq hökuməti təşviq etmək, vətəndaşları gücləndirmək, korrupsiya ilə mübarizə aparmaq və idarəetməni gücləndirmək kimi təməl vəzifələrdən ibarət idi. Bu çoxtərəfli təşəbbüsə qoşulan hökümətlər islahatlara hazır olmalı, insan hüquqları, fundamental azadlıqlar, qanunun aliliyi, demokratiya, yaxşı idarəetmə, şəffaflıq və hesabatlılıq dəyərlərinə hörmət etməlidir.

Hər şey yaxşıya doğru gedə bilərdi, lakin 2014-cü ildə Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin məhvinə yönəlik qərarlar verildi, qanunvericilik dəyişdi, istintaqlar başladı, vətəndaş cəmiyyəti liderləri həbs ya təqib olundular, ölkədən çıxış qadağaları qoyuldu və daha nələr, nələr... Bu dəyişiklər tək vətəndaş cəmiyyəti deyil, həm də ölkədə fəaliyyət göstərən donor və beynəlxalq təşkilatlarının da məhvinə gətirdi. Bunun nəticəsi olaraq 2014-2015-ci illərdə 50-dən çox beynəlxalq və donor təşkilatı Azərbaycanı tərk etdi, yüzlərlə milli QHT fəaliyyətini dondurdu.

Bu səbəbdən dolayı 2015-ci ildə bir sıra vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları OGP-yə bu durumla bağlı birgə məktub ünvanladı. Durumu araşdıran OGP ölkədə vətəndaş cəmiyyətinin həqiqətən iflic olmasını öyrənərək 2016-cı ildə Azərbaycanın üzvlüyünü aktiv statusdan qeyri-aktiv statusa keçirdi, hökümətə isə bu vəziyyəti düzəltmək üçün 1 il vaxt verdi. Bu bir il ərzində kosmetik bir iki addımdan başqa ciddi bir tədbir görülmədi. Bundan sonra OGP düz bir ilə yaxın – 2018-ci il boyunca Azərbaycanın üzvlüyünü tamamən ləğv edib etməməsi ilə bağlı qərarsız qaldı. Bir tərəfdən öhdəliklərini yerinə yetirməyən dövlətin üzvlüyünü tamamən dayandırılması gərək idi, digər tərəfdən isə üzvlüyün dayandırılması Azərbaycan hökumətinə təsir imkanlarını heçə endirirdi.

Həmin dövrdə Azərbaycan cəmiyyətində və vətəndaş cəmiyyətində də mövqelər tam qütbləşdi. Hökümətə çox acıqlı bir kəsim “xaric olmasına” yana idi, digəri isə bu “cəzanın” bütövlükdə Azərbaycanın ikili cəzası kimi qəbul edirdi və üzvlüyün sürdürməsini dəyişikliklər üçün bir şans kimi dəyərləndirirdi. Mən ikinci qrupa aid idim və OGP ilə hökumətin dialoqun davam etməsinin tərəfdarı idim. Xatırlayıram ki, o dövrdə hətta bəzi daha radikal həmkarlarımızla fikir ayrılığı şəxsi münasibətlərimizi də gərginləşdirirdi, çünki onlar Azərbaycan hökumətinin islahatlar edəcəklərinə inanmırdılar... Təəssüf ki, zaman onların haqqlı çıxdığını ortaya qoydu...

Qayıdaq prosesə - beləliklə, 2018-ci ilin dekabrında OGP-nin Rəhbər Komitəsi Azərbaycanın passiv üzvlük statusunu uzatmağa qərar verdi və Azərbaycan hökumətinə bu narahatedici durumu dəyişmək üçün daha 2 il vaxt verildi, sonradan bu vaxt yenə uzadıldı. Hökumət də bu şərtləri Fəaliyyət Planları vasitəsilə qəbul etdi. Gördüyümüz kimi görülən işlər ümumi mənzərəni dəyişmədi, vətəndaş cəmiyyəti artıq 10 ildir ki, iflic vəziyyətində işləməyə davam edir. Əlbəttə ki, buna işləmək demək olarsa.... Üstəlik, bəzi ictimai liderlər, jurnalist və fəallara təqiblər davam etməkdədir. OGP-nin Rəhbər Komitəsindən aldığımız məlumata görə səbr kasasını daşdıran son damla Qubad İbadoğlunun həbsi oldu. Beləliklə, 2023-cü ilin 17 avqust tarixində OGP-nin Rəhbər Komitəsi Azərbaycanı OGP üzvlüyündən tamamən çıxardı. Gözlənilməz xəbər olmasa da, çox kədərli və utancverici bir qərar oldu.

Sual: Amma hökumət hansısa addımlar atırdı axı. “Açıq hökumətin təşviqinə dair 2020-2022-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planı” qəbul olunmuşdu. Bu addımların heç bir nəticəsi olmadı?

Cavab: Bəli, bir sıra addımlar oldu. Hökumət 3 Milli Fəaliyyət Planı vasitəsi öhdəlik götürdü. 2016-cı ildə vətəndaş cəmiyyətinin 40-a yaxın üzvü milli səviyyəsində yeni yaranmış OGP Dialoq Platformasına dəvət aldılar. İslahatlara doğru ölkəni aparacaq bu dialoq sonunda Milli Fəaliyyət Planındakı öhdəliklərin yerinə yetirilməsi ilə bitməli idi... Yəni təqdimat və vəd məhz belə idi... Bizim təşkilat bu Dialoq Platformasına dəvət alan az müstəqil təşkilatlardan idi və o vaxt həmkarlarımızın bir qismi həmin Platformaya qoşulan bir neçə müstəqil təşkilata da hücum etmişdilər – bizi imitasiyaya kömək etdiyimizə görə ittiham edirdilər... Etiraf edim ki, prosesin məhz başlanğıcında mən həqiqətən inanırdım ki, vəziyyət düzələcək. Daha doğrusu düzəlməməsi ssenarisi o qədər bərbad bir nəticəyə bizi gətirəcəkdi ki, başqa cür düşünməyim heç ağlıma gəlmirdi. Düz 1 il ərzində Platformanın əksər tədbirlərində nizamlı iştirak etdim, proseslərə maksimum töhfə verməyə çalışdlm. İnanırdım ki, hökumətlə mütəmadi ünsiyyət anlaşılmazlıqları çözəcək... Amma bir neçə aydan sonra çox sadəlövh düşündüyümü anladım, vətəndaş cəmiyyətinin vəziyyətini düzəltmək niyyəti gündəmdə yox idi. O vaxtdan sonra heç bir görüşə qatılmadım və bunun səbəbini Platformanın rəhbərliyinə açıq ifadə etdim. Bu illər ərzində heç bir iş görülmədi deyə bilmərəm. Bildiyim qədərilə publik xidmətlər, açıq məlumatlar, fiskal şəffaflıq sahələrində bəzi tədbirlər görülmüşdür, lakin vətəndaş cəmiyyətinin durumunda mahiyyət etibarı ilə heç nə dəyişmədi.

Sual: Hökumət bu Tərəfdaşlıqda qalmaqda niyə maraqlı olmadı? Hansı çatışmazlıqları düzəltməli idi ki, bunu etmədi?

Cavab: Əsas şərt – vətəndaş cəmiyyətinin qeydiyyatını, fəaliyyətini və maliyyəşədirilməsini məhdudlaşdıran qanunvericiyin dəyişməsi – yerinə yetirilmədi. 10 il ərzində maliyyəsiz, dəstəksiz, təqib olunan QHT sektoru, əsasən də onun müstəqil qismi, çökdü. Bu vəziyyət təsadüfən yaranmadı, planlı şəkildə icra olundu. Yəni əslində bu sahədə islahata ehtiyac yox idi, sadəcə siyasi iradə yetərli idi ki, sayılı həftələr əzrində vəziyyət müsbətə doğru dəyişsin.   

Sual: Azərbaycan Açıq Hökumət Tərəfdaşlığından çıxarılmaqla nə itirir və ya nə qazanır?

Cavab: İlk öncə nüfüzlu və güclü bir beynəlxalq koalisiyadan xaric olunmaq çox utancvericidir. Bu qərar spontan olmadı, illərdir Azərbaycan hökümətinə vaxt tanındı ki, vəziyyəti dəyişsin. Dəyişə bilmədik, daha doğrusu dəyişmək istəmədik ona görə xaric olunduq – burada məntiq pozulmur. Məntiqin pozulması bu vəziyyətin memarları və onların niyyətləri ilə bağlıdır. Gəlin baxaq qazancımız varmı.

 Azərbaycanın OGP üzvlüyündən çıxarılması ölkəni bütün qlobal tematik indekslərdə aşağı çəkir və hökümətin beynəlxalq nüfuzunu aşağı salır. Ölkənin adı yenə dövri hesabatlarda mənfi hallanır, inkişaf üçün münbit şəraitin olmaması bir daha vurğulanır. OGP meyarlarına uyğun gəlməyən ölkəqanunlarının aliliyi olmayan, şəffaf və hesabatlı publik institutları olmayan, insan hüquqlarına riayət olunmayan bir ölkə imicinə düşür.

Onsuz da Azərbaycana hər zaman “ikili standart” yanaşmasının sərgilənməsini ifadə edirik, lakin bu qərar həmin yanaşmaya haqq qazandırır, bizə dost olmayan ölkələrin arqumentləri güclənir. Azərbaycan belə davranışla özünü süni surətdə qlobal inkişaf proseslərindən uzaq salır. İndi siz deyin, bizim hazırki durumumuzda onsuz da demək olar ki, təklənmiş bir halımızda bu vəziyyət hansı qazanca səbəb ola bilər?

Bu tipli müqayisələri sevməsəm də, qeyd etməliyəm – bizdən fərqli olaraq Ermənistan OGP Platformasının bütün resurslarından, imkan və əlaqələrindən çox geniş istifadə edir. OGP-nin dəyərlərinə sığınaraq, vətəndaş cəmiyyəti hökümətini əsaslı islahatlara sövq edir. Üstəlik, Avropa İttifaqının yenilənməkdə olan Şərq Tərəfdaşlığı siyasətinə də fərqli iddialar sürür. Bu gün Şərq Tərəfdaşlığının 6 üzv ölkəsində baş verənlər bu regionu ikiyə bölüb – Ukrayna, Moldova və Gürcüstan Aİ-nin üzvlüyünə doğru sərt addımlarla irəliləyir. Qalan 3-lükdə isə Azərbaycan, Belarus və Ermənistan qalır. Belarusun vəziyyəti zatən fərqlidir, onlar nominal formada ŞT-da adları qalır. Ermənistan isə islahatlar hesabına ciddi sıçrayış peşindədir, repressiv Belarus və düşmən hesab etdikləri Azərbaycanla bir sırada qalmaq istəmir. Bax bu tabloda Azərbaycanın bir də OGP kimi nüfuzlu bir Koalisiyadan ayıb-ayıb çıxarılması bizə yalnız zərər verir. Yeri gəlmişkən, OGP yeganə hal deyil, ondan öncə oxşar səbəblər üzündən Azərbaycan 2017-ci ildə EİTİ koalisiyasından da ayrılmaq məcburiyyətində oldu.

Sual: Yenidən Açıq Hökumət Tərəfdaşlığına qoşulmaq mümkündürmü? Bunun üçün hansı addımlar atılmalıdır?

Cavab: Asan deyil, amma mümkündür. Bunun üçün Azərbaycan hökuməti öncəki Fəaliyyət Planlarında qeyd edilən bütün öhdəliklərini yerinə yetirməlidir. Ən əsası isə vətəndaş cəmiyyətinin qeydiyyatı, fəaliyyəti və maliyyəşdirilməsinə mane olan repressiv qanunvericilik tamamən dəyişməlidir. İnsan hüquqları və fundamental azadlıqlar, yaxşı idarəetmə və şəffaflıq, qanunun aililiyi və publik xidmətlərlə bağlı ölkədə irəliləyiş qeydə alınmalı, ortalığa həqiqi islahatlarla bağlı dəlillər qoyulmalıdır. Bundan sonra Azərbaycan Dəyərlər Yoxlanışı da daxil olmaqla OGP-nin Uyğunluq Meyarlarına cavab verib verməməsi ilə bağlı qiymətləndirilməlidir. Əgər nəticə müsbət olsa üzvlük prosedurlarına yenidən sıfırdan başlanılmalıdır və Rəhbər Komitəsi tərəfindən təsdiq almalıdır.

Sxem təqribi belə olmalıdır, amma dəqiqliklə demək çətindir, çünki OGP tarixində üzvlükdən xaric olunan ilk və yeganə ölkəyik. Odur ki, mənfi presedenti biz yaratsaq da, ümid edirəm ki, müsbət presedentə də elə özümüz nail olacağıq.