Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti BMT-ni 30 il qabaqlayıb

Bakı/28.05.19/Turan: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) yaradılmasının 101-ci ildönümü münasibətilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Hüquq və İnsan Hüquqları İnstitutunun aparıcı elmi əməkdaşı Moisey Bekker "XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın milli siyasəti (yəhudi icmasının nümunəsində)" adlı monoqrafiyasını oxuculara təqdim edib.

Azərbaycanda AXC (sovet dönəmində mətbuatda başqa ad olub - Azərbaycan Demokratik Respublikası - ADR) haqqında nəşr edilən kitablardan fərqli olaraq, Bekkerin kitabı dünyəvi Azərbaycan dövlətinin qurulmasında AXC-ADR-in əhəmiyyətinə dair məlum frazaların təkrarından ibarət deyil, deyilənləri əks etdirən faktiki arxiv materialları ilə qiymətlidir.

Bekker aşkar etdiyi sənədlərdə multikulturalizm və dövlətin çoxmillətliliyi haqqında AXC qanunlarının olduğunu göstərir. Bu qanunlarda milli əlamətinə görə vətəndaşın hüquqlarının pozulmasından ötrü altı ilədək katoqra işləri kimi cəza nəzərdə tutulurdu.

Müəllif yəhudi icmasının və AXC-də milliyyətcə yəhudi olan ayrı-ayrı xadimlərin həyatına dair maraqlı sənədlərdən sitat gətirir. AXC-də yəhudi və sionist təşkilatlar sərbəst şəkildə yaradılırdı və fəaliyyət göstərirdi. Kitabda onların adları və fəaliyyət sahəsi ətraflı işıqlandırılır, arxiv sənədlərindən sitatlar gətirilir. Məsələn, Yəhudi Milli Şurası Qafqaz yəhudilərinə məxsus olan ikiarvadlılığa diqqət yetirmişdi. İyunun 26-da Şuranın iclasında Petrovsk şəhərində baş vermiş hadisə müzakirə edilmişdi və qərara alınmışdı ki, ikiarvadlılıq yəhudi dininin ruhuna uyğun deyil və mədəni millətlər üçün rüsvayçılıqdır və bu, bütün yəhudi icmalarının diqqətinə çatdırılmalıdır.

Yerli yəhudi icmalarını Avropa mədəni səviyyəsinə qaldırmaq üçün "sionist təşkilatının Qafqaz rayon komitəsi yanında mədəniyyət komissiyası" Bakıda dağ və Qafqaz yəhudiləri məktəbləri üçün xalq müəllimi kadrlarının hazırlanmasını qərara almışdı.

Müəllif 1918-1920-ci illərdə Movşa-Aron İseroviç Nekriç adlı yəhudi müəllimin tərcümeyi-halını və onun SSRİ-dəki həyatını izləyir, onun vəzifəyə təyinatı barədə əmrləri göstərir. "Müəllimlərə fərq qoyulması açıq-aşkar bəlli olur. AXC-də müəllimləri orduya çağırmırdılar! (sovet dönəmində pedaqoq Neriç orduya çağırış vərəqəsi almışdı - red.). Daha bir maraqlı fakt odur ki, sovet hakimiyyəti qurulana qədər Nekriç doğulanda ona qoyulan adı daşıyıb, 1920-ci ildən sonra isə birdən-birə Moisey olub, həm də Aronsuz, Bekker qeyd edib.

Azərbaycanda komfort yaşamaq yəhudilərə xas olan öz həmqardaşları ilə həmrəylik hissini bir qədər zəiflətmişdi. Odur ki, 1919-cu il iyunun 3-də "Azərbaycan" qəzetinin səhifəsində belə bir qeyd olmuşdu: "Rüsvayçı səhifə". Orada deyilirdi: "Bu günlərdə Bakı Yəhudi Milli Şurası dövlət teatrında Polşa, Qalisiya və Ukraynadakı qırğınılara qarşı etiraz mitinqi təşkil edib.

Yəhudilərin "QafqazerVoxenblat" qəzetində Q.İqla (Qlahenhauz) bu mitinqə məqalə həsr etmişdi, məqalədə Bakı yəhudi burjuaziyasının və diplomlu ziyalıların yəhudi xalqının böyük faciəsinə münasibətini açırdı.

1918-ci il mayın 27-də Milli Şura tərəfindən qəbul edilmiş müstəqillik aktında deyilirdi: "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti milliyyəti, dini etiqadı, sosial vəziyyəti və cinsindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşların mülki və siyasi hüquqlarına zəmanət verir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti onun ərazisində məskunlaşmış bütün xalqlara azad inkişaf üçün geniş məkan təqdim edir".

Analoji hüquq deklarasiyası Azərbaycan SSR-nin sovet Konstitusiyasında da vardı. Lakin sovet illərində etnik əlamətinə görə əhali sovet hökuməti tərəfindən zorla Azərbaycandan çıxarılırdı - Azərbaycanda yaşayan almanlar Mərkəzi Asiyaya aparılmışdı. Kremlin erməni repatriantları yerlışdirdiyi ərazilərin boşaldılması üçün Ermənistan SSR-dən iki dəfə kütləvi şəkildə azərbaycanlılar çıxarılmışdı,

Bekkerin kitabında AXC Milli Şurasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin xalqa müraciətindən sitat gətirilir: "Azərbaycan vətəndaşları! Bizim hamımıza ancaq kədər və bədbəxtlik gətirən düşmənçiliyi və nifaqı kənara qoyaq. Tarix hamımızın birgə həyatı yaşamasını müəyyən edib. Öz həyatımızı müdrik insani əsaslar üzərində quracağıq, bir-birimizi sevib hörmət edəcəyik ki, yenidən başlayan həyatın çətinliklərini asanlaşdıra bilək, azad həyata layiq ola bilək.

Dinindən, milliyyətindən asılı olmayaraq, Azərbaycanın bütün vətəndaşları bir vətənin övladlarıdır, bir-birinə əl uzatmalıdırlar ki, ümumi vətən içində öz həyatlarını daha yaxşı qursunlar, öz xoşbəxtliklərini, ən yaxşı gələcəyi birlikdə qursunlar.

Azərbaycan əhalisinin böyük əksəriyyətini təşkil edən Azərbaycan türklərinin üzərinə daha böyük öhdəlik və məsuliyyət düşür. Odur ki, onlar böyük dözümlülük göstərməli, öz üzərinə daha çox yük götürməli və fədakarlıq göstərməlidir", - M.Ə.Rəsulzadə xalqa müraciət edib.

30 ildə AXC milli siyasəti 1948-ci ildə BMT Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilmiş "İnsan hüquqları bəyannaməsi"ni qabaqlamış oldu. AXC dövlət quruculuğunun əsasını təşkil edən müddəalar 71 ildən sonra da çağdaş Azərbaycan Resublikası Konstitusiyasının əsas maddələri oldu.

M.Bekkerin monoqrafiysı ingilis dilinə tərcümə edilib nəşr olunacaq. 2019-cu ilin fevralında bildirmişdik ki, M.Bekker "Yəhudilər Azərbaycanın etnik mozaikasında" adlı monoqrafiyasının birinci cildinin çapa hazırlanmasını başa çatdırır.0-