Azərbaycanlılar üç dəfə az balıq yeyir?!

Elmi müəsisələrin və tanınmış alimlərin uzun müddət apardıqları tədqiqat nəticəsində balıq ətinin insan orqanizmi üçün çox faydalı olduğu aşkar olunub. Balığın tərkibi insan üçün lazım olan zülalla, fosforla, D vitamini ilə və mikroelementlərlə zəngindir. Alimlər balığın insan ürəyinə, gözünə müalicəvi xeyri olduğu, yadaşı möhkəmlətdiyi qənaətə gəliblər və hesab edirlər ki, uşaqdan böyüyə qədər hər bir insanın qida rasionunda digər ətlərlə yanaşı balıq əti də olmalıdır.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) il ərzində adambaşına balıq əti və balıq məhsulları istehlakı nörmasını 20 kiloqram müəyyən edib. Bu günlərdə BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) 27 iyun 2018-ci il Ümumdünya Balıqçılıq Gününə hazırladığı hesabatda qeyd edilir ki, 2016-cı ildə planetimizin sakinləri adambaşına 20,4 kiloqram balıq əti yeyib. Həmin hesabtda o da qeyd olunur ki, proqnoza görə balıq istehsalı 2030-cu ilə qədər 18 faiz artırılaraq 201 milyon tona çatdırılacaq. FAO-nun baş direktoru Joze Qratsianu da Silva balıqçılığın əhəmiyyətini xüsusi vurğulayıb. O deyib ki, "Balıqçılıq dünyada aclığın və kəm qidalanmanın aradan qaldırılması istqamətində FAO-nun qarşıya qoyduğu məqsədə nail olmaq üçün çox əhəmiyyətlidir."

Azərbaycanın yerləşdiyi coğrafi məkan balıqçılığın inkişaf etdirilməsi üçün çox əlverişlidir. Kür-Xəzər hövzəsi və eləcə də Azərbaycan çayları balıqçılıq təsərrüfatının genişləndirilməsi, daha sürətlə inkişaf etdirilməsi üçün zəngin təbii resurslara malikdir. Bundan əlavə Azərbaycanda son bir neçə ildə göl balıqçılığı (akvakultura) fermerlərin ciddi marağına səbəb olub. Azərbaycanın bu kimi imkanlarını nəzərə alsaq, balıqçılıqda ciddi müqayisəli üstünlüyə malik olduğunu görərik. Bundan əlavə, Azərbaycanda adambaşına balıq istehlakı ÜST tərəfindən müəyyən edilmiş normanın üçdə birini təşkil edir və əhalinin artım tempi yüksək olaraq qalmaqdadır. Bu da balıqçılığın inkişaf etdirilməsi üçün yaxşı imkanlar yaradır.

Bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da şirin su hövzələrində, çaylarda, göllərdə balıq istehsalı getdikcə daha aktual olub. Get-gedə Xəzər dənizində təbii balıq ehtiyatlarının azalması ölkədə daha etibarlı balıq məhsulları mənbəyinin formalaşdırılmasına zərurət yaradır.

DSK-nın məlumatına əsasən son 10 il ərzində, 2007-ci ilədn bəri balıq istehsalı 20,5 min tondan, 63,1 min tona qədər artmışdır. Bununla yanaşı balıq idxalı 50 faizə qədər artdığı halda, ixracı 4 dəfə azalmışdır.

Onu da qeyd etməliyəm ki, Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, 2016-cı ildə ölkəyə 15,3 milyon dollar dəyərində balıq idxal edildiyi halda 2017-ci ildə bu göstərici 14 faiz artaraq 17,5 milyon dollar təşkil etmişdir. Bu ilin yanvar-iyun aylarında isə keçən ilin eyni dövrü il müqayisədə balıq idxalı 20 faiz artmışdır.

Qeyd edildiyi kimi Azərbaycanda adambaşına balıq və balıq məhsulları istehlakı orta dünya göstəricilərindən üç dəfə aşağıdır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı adambaşına illik balıq istehlakı nörmasını 20 kiloqram müəyyən etdiyi halda, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti öz qərarı ilə minimum istehlak səbətində adambaşına balıq istehlakını ildə 7,7 kiloqram müəyyən edib. Bununla yanaşı 2016-cı ildə adambaşına balıq və balıq məhsulları istehsalı 6,3 kiloqram təşkil edilmişdir. İdxal olunan məhsulla birlikdə ölkə üzrə adambaşına cəmi 7,3 kiloqram balıq istehlak edilmışdır ki, bu da hətta Nazirlər Kabinetinin minimum istehlak səbətində müəyyən etdiyi rəqəmdən 0,4 kiloqram aşağıdır.

FAO-nun hazırladığı hesabatda Azərbaycan üçün çox maraqlı ola biləcək vacib məlumatlar var. Hesabatda qeyd edilir ki, akvakultura sektorunun genişləndirilməsi və bu sektorda istehsalın artırılması hesabına 2016-cı ildə istehsalı 80 milyon tona çatdırmaq və dünyada ümumi istehlak olunan balığın 53 faizini bu sektorun hesabına təmin etmək mümkün olub. Dünya üzrə akvakulturanın payı 232 milyard dollar, bu sahədə məşğul olanların sayı isə 59,6 milyon nəfər təşkil edib. Dünya göstəriciləri ilə müqayisədə Azərbaycanda akvakulturanın payı ümumi balıq istehsalında və istehlakında 1 faiz təşkil edir. Baxmayaraq ki, ölkədə bu sahənin genişləndirilməsi, məhsul istehsalının artırılması üçün böyük imkanlar mövcuddur. Bu sektor həm də yeni iş yerlərinin yaradılması baxımından cəlbedicidir. Beləliklə, Azərbaycanda akvakulturanı inkişaf etdirməklə ölkə əhalisinin balıq və balıq məhsullarına olan təlabatının 50-55 faizini bu səhənin hesabına ödəmək və bu sahədə 75 min adamı daimi işlə təmin etmək mümkündür

FAO-nun hesabatında dünyada akvakulturanın genişləndirildiyi, inkişaf etdirildiyi qeyd edilir. Azərbaycanda isə 2015-cı ildən başlayaraq bu sahəyə məsul olan Ekologiya və Təbii Sərvətlər nazirliyi Salyan, Neftçala, Saatlı, Sabirabad rayonlarında yaradılmış onlarla balıqçılıq təsərrüfatlarının ləğv edilməsi ilə bağlı dövlət qrumlarına, yerli icra orqanlarına məktublar göndərib. Cəmi bir il ərzində göl və nohur balıqçılığı ilə məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslərin sayı 33 faiz azalaraq, 161 vahiddən 108 vahidə enmişdir. Qeyd etməliyəm ki, bu sahəyə məsul olan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi akvakulturanın inkişaf etdirilməsi ilə bağlı hər hansı tədbirlər həyata keçirmir, yalnız sahəyə nəzarət funksiyasını yerinə yetirir.

Apardığımız monitorinqlər göstərdi ki, fermerlərin yaratdığı balıqçılıq təsərrüfatlarının altinda olan torpaqlar digər sahələr üçün bir o qədər də əlverişli deyildir. Azərbaycan üçün akvakultura çox sərfəlidir. Əkinə yararsız olan torpaq ərazilərində balıq yetişdirməklə hər hektardan il ərzində 1 ton balıq əldə etmək Azərbaycan şəraitində digər sektorlarla müqayisədə daha effektlidir. Baxmayaraq ki, Azərbaycan fermerlərinin bu göstəricini dəfələrlə artırmaq imkanı var.

Onu da qeyd etməliyəm ki, hələ 2011-ci ildə İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzinin (İTM) ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID) Azərbaycan Rəqabətlilik və Ticarət Layihəsi çərçivəsində Salyan-Neftçala və Şəki-Zaqatala bölgələrində apardığı araşdırma nəticəsində hazırlanmış hesabatda Azərbaycanın balıqçılıqda ciddi müqayisəli üstünlüyə malik olduğu qeyd edilmişdir.

Hökumətin bu istiqamətdə apardığı siyasət sektorun inkişaf etdirilməsi üçün yetərli olmayıb. Son 10 il ərzində bir neçə dövlət proqramları qəbul olunsa da heç birində balıqçılığın inkişqfı ilə bağlı ciddi tədbirlər nəzərdə tutulmamışdır. "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı"nda bir dəfə balıq sözünə rast gəlinir, o da 2007-ci ilin istehsal göstəricisi ilə bağlıdır. "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı"nda yalnız Azərbaycan balıqçılığın inkişafı üçün zəngin potensiala malik olduğu qeyd edilmişdir. "Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi"ndə isə balıqçılığa arıçılıqla eyni mövqedən yanaşılmışdır. Sənəddə "arıçılıq, balıqçılıq, o cümlədən akvakultura sahəsində inkişafın dəstəklənməsi" qeyd edilsə də, konkret təşviqedicı tədbirlər nəzərdə tutulmur.

Bu sahədə mövcud olan əsas problemlər hökumətin apardığı siyasətlə bağlıdır. Sahəyə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi məsul olsa da, nazirliyə əsasnaməsində dövlət nəzarəti funksiyası verilib. Ölkədə akvakulturanın inkişaf etdirilməsində, istehsalçılarının mənafeyinin qorunması istiqamətində normativ hüquqi və iqtisadi tənzimlənməni həyata keçirəcək, hökumətə təkliflər hazırlayıb aidiyyəti dövlət orqanlarına təqdim edəcək, dövlət siyasətini işləyib hazırlayan və onu gerçəkləşdirən dovlət qurumu, mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı yoxdur. Bu kimi səbəblərdən akvakultura ilə məşgul olan sahibkarlara torpaqdan istifadədə məhdudiyyətlər qoyulur, qadağalar tətbiq edilir və sair. Yəni problemlərdən biri də uzun illərdir həll edilməmiş hüquqi məsələlərlə bağlıdır. Akvakultura təsərrüfatlarının su təchizatında və sektorda fəaliyyət göstərən fermerlərin maliyyə resurslarına çıxışla bağlı ciddi problemləri var. Azərbaycanda akvakulturanın inkişaf etdirilməsi üçün görüləcək vacib işlər:

• Balıqçılıqla məşğul olan fermerlər arasında əməkdaşlıq yaratmaq, balıq istehsalı, emalı, satışı, ixracı sahəsində səylərin birləşdirilməsi, mövcud resurslardan səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə Balıqçılar Assosiasıyası İctimaii Birliyinin yaradılması
• Akvakulturanın inkişaf etdirilməsində, istehsalçılarının mənafeyinin qorunması istiqamətində normativ hüquqi və iqtisadi tənzimlənməni həyata keçirəcək, hökumətə təkliflər hazırlayıb aidiyyəti dövlət orqanlarına təqdim edəcək, dövlət siyasətini işləyib hazırlayan və onu gerçəkləşdirən dovlət qurumunun, mərkəzi icra hakimiyyəti orqanının müəyyən edilməsi. Bu sektorun Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə həvalə edilməsi daha məqsədə uyğundur.
• Azərbaycanda balıqçılığın inkişaf ilə bağlı dövlət siyasətinin müəyyənləşdirilməsi.
• Balıqçılığın inkişafı ilə bağlı xüsusi dövlət proqramının hazırlanıb qəbul edilməsi.
• Akvakulturanın ölkənin ərzaq təminatında rolunu nəzərə alaraq əhəmiyyətini önə çəkmək, balıqçılıq təsərrüfatları yerləşən torpaq ərazilərini kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlar kateqoriyasına aid etmək, akvakultura təsərrüfatlarına aqrar sahə üçün nəzərdə tutulan bütün güzəştlərdən və imtiyazlardan istifadə etmək hüququ verilməsi.