Xoşbəxtliyin reytinqi və özü

Hər ilin 20 mart günü BMT-nin qərarı ilə “Beynəlxalq Xoşbəxtlik Günü” kimi qeyd olunur. Son 10 ildir ki, dünyada xoşbəxt ölkələrin reytinqləri müəyyənləşir. Bununla bağlı hər il “World Happiness Report” adlı Hesabat [1]     yayımlanır. Həmin Hesabatın müəyyənləşdirdiyi meyarlar əsasında dünyada ən xoşbəxt ölkələrin reytinqi açıqlanır. Bu siyahı tərtib olunarkən maddi qazanc, sağlamlıq, təhlükəsizlik, korrupsiya halları, azadlıq kimi təməl anlayışlar əsas olaraq nəzərə alınır. Xoşbəxtlik indeksinin müəyyənləşməsi üçün əsas meyarlar kimi isə aşağıdakılar götürülür: adambaşına düşən ÜDM, sosial dəstək, sağlam ömür uzunluğu, sosial azadlıq, səxavətlilik, korrupsiyanın olmaması.

Bu il (2023) üzrə hesabatda siyahının ilk onluğunda olan ölkələr bunlar oldu: Finlandiya, Danimarka, İslandiya, İsrail, Niderland, İsveç, Norveç, İsveçrə, Lüksemburq, Yeni Zelandiya.

Hesabatda Azərbaycanın 146 ölkəlik siyahısında 88-ci yerdə qərar tutub. Reytinq siyahısında Türkiyə 106-cı yerdə, İran 101-ci yerdə, Gürcüstan 90-cı yerdə, Ermənistan 79-cu yerdə, Rusiya isə 70-ci yerdədir. Siyahıda son yerlərdə Livan və Əfqanıstandır.

Türkiyədə xoşbəxtlik: 2017-2023

Bizim üçün qardaş Türkiyənin mövqeyinin önəmli olduğun nəzərə alıb, onun reytinq sıralamasının üzərində durmağa dəyər. Reytinqin ən üst qatında son 6 ilində liderlik Finlandiyaya xasdır. Ötən il 9-cu pillədə yer alan İsrail bu il 4-cü yerə yüksəlib. ABŞ 15-ci və Birləşmiş Krallıq isə 19-cu yerdə qərar tutublar.

Postsovet məkanında davam edən Rusiya-Ukrayna savaşı hər iki ölkənin reytinqinə ciddi təsir edib. Belə ki, Rusiya 70-ci, Ukrayna isə 92-ci pillədə qərarlaşıblar. Türkiyə də reytinq sıralamasında ötən illə müqayisədə 6 pillə irəliləyərək 106-cı yerə yüksəlib. Hesabatı illər üzrə təhlil edəndə [2] görürük ki, qardaş ölkə üçün ən yaxşı mövqe 2017-ci ildə olub. Belə ki, Türkiyə 2021-ci ildə 104-cü, 2020-ci ildə 93-cü, 2019-cu ildə 79-cu, 2018-ci ildə isə 74-cü yerdə idiTürkiyənin mövqeləri ildən-ilə aşağıya doğru gedir.

“Xoşbəxtlik indeksi”nin təhrif olunması

Xatırlayıram, 1 il bundan öncə bəzi deputatların, imtiyazlı şəxslərin bayram təbriklərinin sosial-iqtisadi ağırlığını artırmağa hesablanmış "Xoşbəxtlik İndeksi"nə istinad etdilər. Hesabatın nəticələrin elə təqdim etdilər ki, guya bütün dünya bədbəxtlik zolağında ikən təkcə Azərbaycan xoşbəxt ölkə olaraq komfort zonasındadır.

Həmin hesabatı “Gallup İnternational” təşkilatı yaymışdı. Hesabata görə, Azərbaycan vətəndaşları dünyada iqtisadi ümid indeksinə görə ən yüksək nəticə göstərən ölkələrdən biri hesab olunmuşdu. Təşkilatın cari ilin oktyabr-dekabr aylarında apardığı sorğular ümumilikdə 44 ölkədə 41,560 insanı əhatə etmişdi.  

Sorğunun nəticələrinə əsasən dünya üzrə respondentlərin 38 faizi 2022-ci ilin 2021-ci illə müqayisədə daha yaxşı, 28 faizi daha çətin, 27 faizi isə əsaslı dəyişikliklərin olmayacağına inanırdılar. Beləliklə də, qlobal miqyasda iqtisadi ümid indeksi ötən illə müqayisədə azaldığını deməyə əsas verir.

İndeksin nəticələri hər bir ölkənin iqtisadi perspektivlərlə bağlı ümidləri ölçən əsaslı göstərici hesab olunur. Məlum indeksin əsas metodologiyası əhalinin ümumi rifahını deyil, daha çox, gələcəklə bağlı iqtisadi gözləntilərini əsas götürürdü. Bildiyimiz kimi gələcəklə bağlı gözləntilər isə məhz cari situativ vəziyyət əsasında formalaşır. Buna görə indeksin nəticələri sosioloji sorğulara əsaslandığı üçün ölkə vətəndaşlarının təkcə iqtisadi imkanlarını yox, daha çox insanların sosial-psixoloji ovqatını müəyyənləşdirir. Gözləntilər insanların mənəvi-psixoloji halını ifadə edir. Bu sizin yaşam standartlarınızı, gəlir səviyyənizi və sosial rifahınızı şərtləndirmir. Bir insanın xoşbəxt olması ilə onun gələcəyə ümidli baxması arasında birbaşa bağlılıq yoxdur, dolayı əlaqələr var.

Son 27 illik işğalçılıqdan əziyyət çəkmiş bir cəmiyyətin sabaha ümidi zəif olduğu halda vətənin qəhrəman oğullarının şücaəti hesabına əldə etdiyi qələbə bizim cəmiyyətdə sabaha inam yaratması baxımından başa düşülən deyilmi? Bu sual sabahla bağlı ümidli yaşamaq üçün önəmli deyilmi? Aşağılıq kompleksindən əziyyət çəkmiş bir toplumun üstünlük kompleksinə sahib olması iqtisadi inkişaf və yüksəliş amili deyil, mənəvi-psixoloji ovqat amilidir.

Bu hesabatın tematikasından yola çıxaraq xoşbəxtliklə bağlı dünyada bəzi tədqiqatların nəticələrini bölüşməyi faydalı bildiyim üçün bu mövzunu müxtəlif rakurslardan təhlil etməyi faydalı bildim. Xoşbəxtliyin gəlir səviyyəsi, ovqatla, rifahla və digər çoxsaylı anlayışla hansı əlaqədə olduğunu aydınlaşdırmağa çalışaq. Yeri gəlmişkən, dünya da xoşbəxtlik mövzusu geniş araşdırılma istiqaməti olaraq inkişaf etməkdədir. Xüsusilə ABŞ-dan dərindən öyrənilməyə başlanılan pozitiv psixologiya xoşbəxtliyin digər amillərlə qarşılıqlı təsir imkanlarını öyrənməkdədir.

Xoşbəxtlik və ovqat arasında əlaqə

Bir neçə il bundan öncə (2019) sosioloqlar xoşbəxtliklə bağlı araşdırmalarını müəyyənləşdirən zaman onların vaciblik dərəcəsinə görə təsnifatlaşdırdılar. Onlar xoşbəxtliyin ən əsas indikatorları kimi bunları zəruri saydılar: (ı) özünün və yaxınlarının sağlamlığı; (ıı) ailə, uşaq, nəvə; (ııı) maddi durum; (ıv) ailə xoşbəxtliyi; (v) yaxşı iş; (vı) ölkənin çiçəklənməsi və sabitlik; (vıı) sevgi; (vııı) mərhəmət; (ıx) ruhi sakitlik.

Sadalanan hər bir amilin xoşbəxtlikdə öz payı var. Lakin bununla yanaşı bu amillərin xoşbəxtliyə təsirləri bəzən ani olur, bəzən uzunmüddətli davam edir. Təbii ki, heç biri əbədi olmur. Deməli davamlı xoşbəxt olmaq sadəcə mümkün deyildir. Lakin davamlı xoşbəxtliyə nail olmaqla bağlı müxtəlif tədqiqatlar var.

Bunlardan biri davamlı xoşbəxtlik modeli adlanır. Lyubomirski və həmkarlarının (2005 a) davamlı xoşbəxtlik modelinə (“xoşbəxtlik piroqu”da adlanır) görə, 3 əsas amil fərdlərin xoşbəxtlik səviyyələrini izah edə bilər: (ı) genetika və şəxsiyyət, (ıı) həyat şərtləri və (ııı) şüurlu fəaliyyətlər. Deməli insanlar hər 3 amilin əhəmiyyətin o qədər dəqiq anlamalıdırlar ki, onların ayrı-ayrılıqda təsir gücünün olmadının fərqində olsunlar.

İnsanların xoşbəxt olması ilə özlərini xoşbəxt hissetmələri arasında ciddi fərqlər vardır. İnsanlar var ki, onlar üçün lazım olan xoşbəxtlik əlamətləri var, lakin özlərini xoşbəxt hesab etmirlər. Demək xoşbəxtlik üçün ən mühüm anlayışlardan biri həyatlarını mənalandıra bilmirlər. ABŞ-da keçirilmiş genişmiqyaslı uzunmüddətli sorğunun nəticələri [3] göstərir ki, həyatını mənalı hesab edən insanlar 14 il ərzində daha aşağı ölüm riski ilə üzləşirlər.

Rifah və xoşbəxtlik arasındakı əlaqələr

Rifah anlayışının məna yükü bir çox hallarda təhrif olunmuş formada təqdim olunur. Rifah deyəndə insanların yağ-bal içərisində yaşaması və özünün biofizioloji ehtiyaclarından daha artıq tələbatlarının təmin edilməsi kimi başa düşülür.        

Rifahın tərifi onilliklər ərzində müzakirə olunsa da, belə görünür ki, getdikcə daha çox sayda alimlər Ümümdünya Səhiyyə Təşkilatı psixi sağlamlığa verdiyi bu izahı [4] təsdiqləyir. “Rifah şəxsin öz qabiliyyətlərini həyata keçirməsi, həyatın normal stresslərinin öhdəsindən gələ bilməsi, məhsuldar və səmərəli işləyə bilməsi və yaşadığı cəmiyyətə tövhə verə bilməsi halıdır.” Başqa sözlə insanın öz potensialının tam realizə edə bilməsi, ləyaqətli əməkhaqqı, haqq etdiyi iş və bu kimi çoxsaylı əlamətlərlə xarakteriza oluna bilər.

Rifahın sosial əlamətlərlə ciddi bir bağlılığı vardır. Demək xoşbəxtliyin sosial rifahla ciddi bir əlaqəsi vardır. Çoxsaylı tədqiqatlar xoşbəxtliklə sosial həyat arasında güclü əlaqənin olduğunu sübut edir. Sosial dəstəyin və inteqrasiyanın rolu o qədərdir ki, bəzən onu pulun təsir gücü ilə belə müqayisə etmək olmur. Başqa bir araşdırma nəticələrinə görə [5] isə evli insanlar arasında bir-birinə qarşı isti, diqqətli və dəstəkləyici münasibət puldan daha vacibdir: gəlir xoşbəxtliyə sosial dəstəkdən daha az təsir göstərir.

Xoşbəxtlik və pul: nə əlaqəsi var?

Pul xoşbəxtliyə bağlılığı artırımı sualı elmi ictimaiyyəti ciddi düşündürür. Dünyada insanların mal və xidmətləri satınalma gücü artırsa, həmin ailəni avtomatik olaraq xoşbəxt adlandırmağımız diletantlıq olardı. Xoşbəxtlik məqsədinə çatmamız üçün pulun önəmli rolu var. Lakin pul məqsədə bağlılığı artırımı sualına ciddi araşdırmaçılar düşündürücü üslubda nisbətən fərqli cavab verir. Təqdiqatlar göstərir [6]  ki, pul xoşbəxtliyi artırır, lakin müəyyən hallarda. Daha yüksək ödəniş daha yüksək bağlılığı stimullaşdıra bilər, lakin nisbətən sadə məqsədlərə çatmaq üçün. Məqsəd çətin və ya çox mürəkkəb olanda bacarıq səviyyəsi əhəmiyyət daşıyır və onu pul mükafatları ilə artırmaq mümkün olmur. Buna görə də səylərin artması arzulanan nəticəsini verməyə bilər.

Çoxsaylı tədqiqatlar, həqiqətən də xoşbəxtliklə pul arasında müəyyən əlaqəni göstərir – xüsusən də gəlirin, nağd pulun, xərclənmə və ianə imkanlarının olması. Buna baxmayaraq, bu nəticələrin hərtərəfli tədqiqi qazancla xoşbəxtlik arasında müsbət korrelyasiyasının olduğunu, lakin müəyyən bir gəlir (kifayət qədər yüksək) səviyyəsinə çatdıqdan sonra təsirini dayanıdırdığını ortaya qoydu. Yəni xoşbəxtlik səviyyəsini artmasına səbəb ola bilər, xüsusən də tərəzinin yoxsul tərəfində olanlar üçün. Təməl ehtiyac və tələbatlar ödəniləndən sonra daha çox pul insanları daha xoşbəxt etmir. Yüksək gəlir neqativ emosiyaların, xüsusən də kədər, qorxu, narahatlıq və stressin daha az olmasına gətirib çıxarır, lakin müəyyən (təməl) gəlir səviyyəsinə çatandan sonra bu təsir də yox olur. [7]

Bu fikrin davamı və təsdiqləyicisi olaraq xüsusilə ABŞ və İngiltərədə insanların gəlirləri artmasına baxmayaraq həmin gəlirə adekvat olaraq xoşbəxtlik imkanları genişlənməyib. Bu mövzu ilə bağlı “Esterlin paradoksu” (Easterlin, 1974) sosial elmlərin diqqətini daha çox cəlb edir. Paradoks onu göstərir ki, son 10 illiklər ərzində insanlar (xüsusən də Qərb də) daha zəngin olublar, lakin xoşbəxtlik səviyyələri sabit qalıb. Esterlin (2005) bunun daha çox hedenik adaptasiya və sosial müqayisə ilə bağlı olduğu fikrin irəli sürdü.

Maraqlıdır ki, bir cəmiyyətdə gəlir piroqunun artması həmin ölkələrin xoşbəxtlik indekslərini yaxşılaşdırmır. Təbbi resursla zəngin müsəlman toplumlarında renta gəlirləri artır, amma insanların xoşbəxtlik səviyyələri yüksəlmir. Səbəb odur ki, milli gəlirin artması onun onun ədalətli dağıtımına səbəb olmur. Gəlirin artmasından daha ciddi sürətdə gəlir bərabərsizliyinin genişlənməsi baş verir. Tay və həmkarları (2018) bildirirlər ki, [8] gəlir bərabərsizliyi daha aşağı xoşbəxtliyə gətirib çıxarır və bu təsir daha yoxsul respondentlər üçün xüsusilə güclüdür.

Biz deməli elə bir cəmiyyət yaratmalıyıq ki, xoşbəxtlik, rifah, güc və onların dayanıqlılığının təşviqinə “sərmayə qoyan”, bir o qədər də stress və sıxıntıları azaltmasına xidmət etsin.

Mənbələr:

[1] https://worldhappiness.report/ed/2023/

[2] https://www.paraanaliz.com/2022/raporlar/mutluluk-endeksinde-son-durum-ilk-100e-giremeyen-turkiye-daha-da-geriledi-g-26824/

[3] Хилл и Туриано, 2014

[4] Всемирная организация здравоохранения, ВОЗ, 2001, стр. 1

[5] Рона Харт, Позитивная психология: основы, TEAS Press, 2022, стр. 102

[6] Норт, Холахан, Моос и Кронкайт, 2008

[7] Рона Харт, Позитивная психология: основы, TEAS Press, 2022, стр. 39

[8] Рона Харт, Позитивная психология: основы, TEAS Press, 2022, стр. 4