ABŞ-ın Azərbaycandakı yeni səfiri Riçard Morninqstara Açıq məktub

Cənab səfir!

Sizin çox mühüm bir ərəfədə bizim ölkədə səfir kimi yeni fəaliyyətə başlamanız və təmsil etdiyiniz dövlətiniz tərəfindən Sizə olan yüksək etimad münasibəti ilə təbrik edirəm. İnanıram ki, sizin səfir kimi fəaliyyətiniz iki xalq arasında özünün daha da yaxınlaşması ilə yaddaşlarda qalacaq.

Sizin tərcümyi-halınızla yaxından tanış olanda görmək olur ki, çalışdığınız çox mühüm diplomatik fəaliyyətinizdə demokratik dəyərin üstün mövqeyə çatması və enerji siyasəti prioritet təşkil edir. Avropa Birliyində ABŞ-ın rəsmi təmsilçisi statusunda olmanız tərcümyi-halınızda qırmızı xətlə keçir.

Siz ölkəmizdə fəaliyyətə başlayarkən H. Əliyevin abidəsini ziyarət etməniz cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmayıb.Çünki, H. Əliyev indiki hakim siyasi qüvvənin rəhbəri olub. Onun siyasi və mənəvi irsi indiki iqtidar tərəfindən təqdir olunmaqdadır. Əgər müasir siyasi rəhbərlərə balanslı münasibətdən söhbət gedirsə, onda eksprezident Ə.Elçibəyin abidəsinin də ziyarəti cəmiyyətə hərtərəfli mesaj verə bilərdi. Amma bu baş vermədi.

Mənim sizə bu məktubu yazmağımda məqsədim ölkədəki gerçək vəziyyətin bəzi məqamlarını ifadə etmək və demokratiya sahəsində sizin ölkədən cəmiyyətin umacaqlarını ifadə etməkdir.

ABŞ-ın demokratiya missiyası.Əslində reallıq bundan ibarətdir ki, ABŞ-ın demokratiya sahəsində üzərinə götürdüyü missiya tərəqqipərvər dünyanı “yıxılmağa” qoymur. Demokratiya yolu tutan ölkələrin bu yolu təkbaşına yürüyəcəyi də inandırıcı görünmür. Afrikalıların bu məntiqi gözəl ifadə ediblər: “Əgər istəyirsənsə sürətlə gedəsən, onda tək get. Əgər istəyirsənsə, uzaq gedəsən, onda kiminləsə get.” Ona görə demokratiyaya hazır xalqlara demokratiya beşiyi olan ABŞ-ın demokratik dəstəyi olduqca vacibdir. Mən bu fikirləri heç bir kompleks hiss etmədən ifadə edirəm.Yaxın tarixi şərait və xalqların avtoritar rejimlərlə təkbaşına mübarizədə bacarmadıqları bunu deməyə əsas verir. Çünki, bir insanı bataqlıqdan o insan çıxara bilər ki, o insanın özü o bataqlıqda olmasın. Hələ 1933-cü ildə ABŞ-a yeni inam və nikbinlik gətirən prezident kimi yaddaşlarda qalan Franklin Ruzvelt deyirdi ki, biz demokratiyanın böyük arsenalı olmalıyıq. Həqiqiətən belə arsenal rolu xalqların demokratiya yolu tutmasına daha sürətlə təşviq edə bilər.

Demokratik məyusluq sindromu. Bizim ölkə ikinci dəfəki müstəqillik tariximizdə yalnız bir dəfə demokratik prezident seçkisini(1992) görə bilib. Sonrakı seçkilər hətta 20 faizlik belə demokratik şərtlərə cavab verməyib. Hər seçkilərdən sonra MSK-nın kabinetlərdəki rəqəmlərinin elan etməsinin nəticələrini hətta beynəlxalq təşkilatlar və ABŞ tanıyıb. Bu yalanlara hamının inanması və ya özünü inanan kimi aparması ABŞ-ın demokrtik imicini cəmiyyətdə zədələyib və ictimai etimadı sarsıdıb. Yəni, hər dəfə bu gözəşt siyasəti və “bir aadım irəli” prinsipi cəmiyyətdə antiamerikan əhval-ruhiyyəsini gücləndirmiş olur. Yalanın həqiqət üzərində permament “uğur” qazanması demokratiya tərəfdarlarında ciddi myusluq yaradır. Məşhur Anton Şandor Laveyin ifadə etdiyimi məqamı o qədər gözəl ifadə edir ki; “Yalan hər qalib gəldiyində daha da həqiqətləşir.” Bu əhval-ruhiyyənin cəmiyyətdə “oturuşması” təhlükəli tendensiyalardan xəbər verir.

Cəmiyyətdəki antoqonist ziddiyyət. Bizim cəmiyyətdə hakim dairə ilə xalq arasında böyük bir uçurum var. Bu uçurum bir ildə yaranmadığı kimi bir ildə də düzələcəyinə inanacaq qədər sadəlövh deyilik. Amma cəmiyyətdə “sosial sülhün” olmaması və antoqonist münasibətlərin daha da dərinləşməsi ondan xəbər verir ki, ölkəmizdə münaisbətlərin tənzimlənməsində ciddi bir orbitrin olmasına böyük ehtiyac var. Belə rolu elə ədalətli hakim oynamalıdır ki, siyasi aktyorlar bu yarışın ədalətli olacağına inansın. Vaxtı ilə amerikalı Martin Lüter Kinq milli barışla bağlı yaxşı bir söz deyirdi: “Arzum odur ki, sabiq qulların oğulları ilə sabiq quldarın oğulları bir gün Cociyanın qızıl təpələrində qardaşlıq süfrəsi arxasında birgə oturmaq imkanı əldə edə bilsinlər.” Amma bizim cəmiyyətdə məmur övladına ilə nəinki lümpen, hətta orta statistik azərbaycanlı belə nifrət edir və qarşılıqlı nifrət təsəvvürolunmaz səviyyədədir. Qarşılıqlı etimadın yaranması, digərlərinin hüquq və imkanlarının tanınması üçün ciddi səylərə ehtiyac var.

Səfirlikdən sonrakı karyera nərdivanı.Cənab səfir, yəqin mənimlə razı olarsız ki, diplomatik fəaliyyət təkcə həmin şəxsin yalnız fərdi karyerası üçün növbəti nərdivan pilləsi deyil. Ədətən ictimaiyyətdə çox populyar şəxslərin, o cümlədən ABŞ kimi nəhəng və bəlli missiyası olan bir ölkənin səfirinin sonrakı müstəvidə fəaliyyəti ictimaiyyətin nəzərindən qaçmır və daim müzakirə predmeti olur.

Doxsanıncı illərdə ölkəmizdə səfir olmuş Eskuderonun sonradan ölkəmizdə hakim ailənin himayəsi ilə böyük biznes çevrəsi yaratması və səfirlik fəaliyyətindən sonrakı dövrdə ölkəmizin fəxri vətəndaşı olaraq Azərbaycan hökumətinin vəkili rolunda çıxışları ilə yaddaşlarda qalıb.

Sizdən əvvəl kiçik bir zaman kəsiyində səfir kimi çalışan Metyu Brayzanın sonradan SOCAR-la bizness əməkdaşliqi içtimaiyyəti çox məyus edir. Çünki, SOCAR dövlət şirkətidir. Amma özəlləşməyə çıxarılmadığı üçün və eyni zamanda dövlət büdcədindən həm əlavə subsidiya aldığı və şirkətin prezidentini də ölkə prezidentinin sərəncamı ilə təyin olunduğu üçün biz onu iri dövlət şirkəti hesab edirik. ABŞ kimi nüfuzlu bir ölkənin səfirinin sonradan hökumətə yaxın strukturlarda təmsil olunması və ya bir az kopud ifadə etsək,(bunun üçün üzr istəyirəm) özünə “iş tapması” sizcə nə dərəcədə doğrudur? Mən bu məsələdə proteksionizm və ya maraqlar konfliktini axtarmağı bir tədəfə qoyuram. Ümumiyyətlə, ABŞ kimi demokatiyanın təminatçısı rolunda çıxış edən nəhəng siyasi güc mərkəzinin reputasiyasına nə dərəcədə adekvatdır? Çünki, səfirlərin şəxsiyyəti və individual davranışları belə cəmiyyətdə ABŞ dövlətinin imici ilə assosasiya olunur. Açığı, vətəndaş cəmiyyəti səfirlərin sonradan belə fəaliyyətindən və hakim dairə ilə belə bağlılığından çox məyus olur. İctimaiyyət üçün çox tanınmış personaların sonrakı fəaliyyəti nəzər-diqqətdən kənarda qalmır.

Ümumiyyətlə, cəmiyyətimizdə ABŞ-ın demokratik prinsiplərlə bağlı mövqeyində israrlı olmağından böyüm umacaqlar var. Bilmirəm, bunun daha konkret səbəbləri nə ilə bağlıdır. Yəqin ki, əsas səbəblərdən biri də ABŞ-in demokratiyanı universal dəyər olduğuna dərindən hörmət bəsləməsindədir.

Dərin hörmətlə,

İqtisadçı Məhəmməd Talıblı