AZƏRBAYCAN-TÜRK QARDAŞLIĞININ QAZ FONU

Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin gərginləşməsi qaz fonunda gedir. İlham Əliyevin Moskvada son bəyanatlarından açıq-aşkar məlum oldu ki, qaz problemi Cənubi Qafqazda yaranmış geosiyasi vəziyyətə bilavasitə təsir edir.
Belə ki, İlham Əliyevin Mosvka səfəri ərəfəsində KİV-ə Azərbaycan və Türkiyə arasına qaz tranziti ilə bağlı ciddi fikir ayrılıqları düşməsi haqqında informasiya sızdırıldı. Əgər indiyədək tərəflər ayrı-ayrı məqamların razılaşdırılması zərurətindən danışırdılarsa, indi bildirildi ki, Türkiyə özü Azərbaycan qazını Avropaya satmaq, daha dəqiq isə, təkrarən satmaq istəyir! Belə ki, türklər Azərbaycan qazını Türkiyə ilə sərhəddə Avropa qiymətləri ilə deyil, özləri aldıqları qiymətlə (bir kubmetri 120 dollardan) almaq istəyirlər. Aydındır ki, qiymət fərqi (bu isə təxminən 50%-dir) Azərbaycanın deyil, Türkiyənin büdcəsinə daxil olacaq. Buna görə Rusiya "Qazprom"unun rəhbəri Aleksey Miller hələ 7 ay əvvəl Bakıya bütün Azərbaycan qazını Avropa qiyməti ilə almağı təklif edib (Rusiya kəşfiyyatçıları nahaq yerə öz çörəklərini yemirlər!).
Göründüyü kimi, bütün bu dövr ərzində Bakı və Ankara razılığa gəlməyə və qiymət məsələsini həll etməyə çalışıblar, lakin bir razılığa gələ bilməyiblər. Bakının qazı aşağı qiymətlərlə satmaqdan imtina etməsi Türkiyənin Ermənistanla sərhədləri açmaq planları ilə eyni vaxta düşüb. Ola bilər ki, bu sadəcə təsadüf idi, ola da bilər ki, yox. Bir versiyaya görə, Ankara hərtərəfli dəstək və Ermənistanla sərhədlərin bağlı saxlanılmasi əvəzində, maddi və diplomatik itkisinə görə "pay" kimi qazı aşağı qiymətlə tələb etmək hüququ olduğunu düşünür. Amma etiraz cavabı alan Ankara Azərbaycana dərs vermək və onun da milli maraqları olduğunu və sərhədləri açmağa mənəvi hüququ olduğunu göstərmək istəyib. Aydındır ki, bu mövqe uzun müddətdir ki, Ermənistanla sərhədlərin açılmasını tələb edən Vaşinqton və Brüssel tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. Ankara ABŞ və Avropa İttifaqının bu məsələdəki maraqlarından məharətlə istifadə edərək, başqalarının əli ilə Azərbaycana təzyiqi artırıb.
Bu, Bakının kəskin reaksiyasına səbəb olub və o, Ankara da daxil olmaqla, bütün müttəfiqlərinə qarşı narazılıq edib. Bakıda Ankaranın dəstəyə görə tələb etdiyi qiyməti qəbuledilməz saydılar. Və Bakı riskə gedərək, prioritetlərini birdən-birə dəyişdi və Moskvaya, daha dəqiq isə "Qazprom"a arxalandı. Beləliklə, Azərbaycan Avropaya qazı özünə sərf edən qiymətlərlə satacaq (200-250 dollar), lakin avropalılar "Nabukko"nu, türklər nüfuzunu itirir, ABŞ isə Ermənistanın yollarını aça bilmir. Bütün bu oyun tərəflərdən hər birinin strateji prioritetlərinin digər oyunçuların maraqlarına zidd olduğunu gostərir və onları bir yerə cəm etməyin nə qədər çətin olduğunu sübüt edir.
Qarşılıqlı nokdaunlardan sonra ilkin təəssürat ondan ibarətdir ki, hamı itirib və heç kim udmayıb. Bakının qazla bağlı diplomatik "uğuru" "Nabukko" layihəsini təhlükə altına qoyur və Azərbaycanı onun ambisiyalarının və Rusiyanın qaz-nəqliyyat sisteminin əsirinə çevirə bilər, Ukrayna və Belorusiya kimi. Bakı həm də etibarlı müttəfiq və Asiya və Avropa arasında Cənub nəqliyyat dəhlizinin yaradılması strateji layihəsinin iştirakçısı nüfuzunu itirə bilər.
Moskva ən az gözlədiyi yerdən hədiyyə alıb. Azərbaycan "Nabukko" layihəsinin işə düşməsində və Avropaya Rusiyadan yan keçməklə qaz ixracını dönməz etməsində bilavasitə maraqlıdır. Lakin Bakıda və Ankarada liderlərin siyasi ambisiyaları bu məsələlər üzrə razılıq əldə etməyə imkan verməyib.
Vaxtilə (1997-ci ildə) Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyev də Türkmənbaşı ilə qaz kəmərinin kvotası məsələsində razılığa gələ bilməyərək (Türkmənbaşı 15 mlrd. özünə götürməklə, Bakıya 5 mlrd. kubmetr kvota təklif edirdi), Transxəzər qaz kəməri layihəsinin həyata keçirilməsinin "qarşısını kəsmişdi". Zaman göstərdi ki, Heydər Əliyevin bundan imtina etməsi strateji səhv idi. Həmin vaxt qaz kəməri tiksəydi, Bakı Avropaya öz ixracatını, habelə Asiyadan Avropaya ixrac üçün bu gün bu dərəcədə ehtiyac duyulan infrastrukturu təmin etmiş olardı.
Bu gün vəziyyət təkrarlanır. Bakı hesab edir ki, Türkiyə türk həmrəyliyi və tarixi missiyasi (heç kim onun sərhədlərini və parametrlərini bilmir) naminə Azərbaycanı kor-koranə dəstəkləməlidir. Türkiyədə isə başqa cür düşünürər, ya da bunu etməyə hazırdırlar, amma sonsuz və havayı yox. Uzun müddət mübahisə etmək olar, amma həyat Çörçilin əbədi düşmənlər və dostlar olmadığı, əbədi maraqlar olduğu barədə fikrinin müdrikliyini göstərir və sübut edir. (Bir qədər kənara çıxaraq, Gürcüstanı Rusiya ilə münaqişəyə görə ilk tənqid edənlərdən birinin Çexiyanın - 1968-ci ildə özü Sovet işğalına məruz qalan bir ölkənin baş naziri olduğunu xatırlamaya bilmərəm! Çexiya nazirinin bu qədər biabırçı bəyanatının əsası isə Rusiya qazından məhrum olmaq qorxusu idi. Bu da beynəlxaq cəmiyyətin həmrəyliyi!)
Bakı və Ankara arasındakı münasibətlərdə gərginlik arxa plana keçib və bu gün siyasətçilərin baxışları Moskvaya yönəldilib, icmalçılar və bəzi siyasətçilər buradan Qarabağ məsələsində mövqenin kəskin dəyişməsini və dəstək gözləyirlər. Bütün bunlar məndə elə bir hiss yaradır ki, səni talan ediblər və aldadıblar. Bir də, cənnət qapısı olduğuna səmimi inanaraq, özünü kor-koranə və inadkarlıqla şimal ilanının ağzına doğru irəliləyən dovşan kimi hiss edirsən.
Moskvanın qaza görə belə asanlıqla prioritetlərini dəyişəcəyinə ümid etmək axmaqlıqdır. Kreml siyasətinin bütün ziddiyətlərinə baxmayaraq, ondan belə axmaqlıq gözləmək sadəlövhlük olardı. ABŞ və Avropa İttifaqının da birdən-birə "prinsipiallığına" görə Bakıya hörmət edəcəyinə də ümid bəsləmək çətindir. Çox güman ki, bütün bu hadisələrin məntiqi sonu Bakı və Ankara arasında korlanmış münasibətlər, habelə siyasi itkilər olacaq. Azərbaycan və Türkiyənin Avropaya qaz ixracının təmin edilməsi kimi bu qədər təbii görünən məsələ üzrə razılığa gələ bilməməsi hər iki tərəfə baha başa gələcək və bu səhvlərin nəticələrini üzərimizdə hələ uzun müddət hiss edəcəyik.

Şahin Hacıyev