“Bağırovdan sonrakı Azərbaycan: Ümidlər və illüziyalar” kitabından bir parça

Mir Cəfər Bağırov “Kitabi Dədə Qorqud”u da həbs etdi.

Üçüncü yazı

Azərbaycan Kommunist Partiyasının XVIII qurultayından sonra Mərkəzi Komitənin təlimatı və şəxsən Mir Cəfər Bağırovun göstərişi ilə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanına qarşı başlanmış kampaniyanın önündə Universitetin rektoru, filologiya elmlər doktoru Cəfər Xəndan Hacıyev gedirdi. O, “Literaturnaya qazeta”da dastanı pantürkist və burjua-millətçi ədəbiyyat elan edən məqalə ilə kifayətlənmədi. O, iyul ayının 26-da və avqustun 17-də “Ədəbiyyat qəzeti”ndəki məqalələrində yenidən “Dədə Qorqud”la bağlı məsələyə qayıtdı.

Cəfər Xəndan iyul ayında dərc edilən “Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında məfkurə saflığı uğrunda” adlı məqaləsində “Dədə Qorqud”la yanaşı Karl Marks qiymətləndirməsi əsasında (Şah İsmayıl fateh idi. O, 14 illik hakimiyyəti dövründə 14 əyaləti fəth etmişdir) Şah İsmayıl Xətai və Abbasqulu ağa Bakıxanova qarşı da burjua-millətçi və panislamist ittihamlar irəli sürmüşdü. O, qeyd edirdi ki, “Şah İsmayıl Xətainin yaradıcılığı haqqında dissertasiya yazan Əzizağa Məmmədov yoldaş öz əsərində bu məsələləri bir tərəfli izah edərək, Şah İsmayıl Xətainin “hərbi istedadından”, “müsbət siyasi fəaliyyətindən” danışmışdır. Xətai yaradıcılığına bir tərəfli yanaşan Həmid Araslı onun dilində “azəri şerinin billurlaşmasında və ədəbi dilimizin çiçəklənib rəvac tapmasında təqdirə layiq” cəhətlərdən danışıb idealizə edir.” Sonra Cəfər Xəndan Nəsiminin yaradıcılığında marksizmlə ayaqlaşmayan bir sıra məqamlara toxunur və Azərbaycan bolşeviklərinin rəhbəri Bağırov yoldaşın ədəbiyyat və tarix sahəsində səhvləri dərk etmək işində yazıçılara və ailimlərə yaxından kömək etdiyini bildirir. Yazının qalan hissəsi “Dədə Qorqud”un Azərbaycan xalqına, mədəniyyətinə, tarixinə vurduğu zərər haqqındadır. O, qeyd edirdi ki, dastanın tədqiqatçıları onun boylarında törədilmiş “vəhşilikləri “qəhrəmanlıq” nümunəsi kimi qələmə vermişlər...İşğalçı, köçəri feodalların məfkurəsini təmsil edən bu dastan eyni zamanda dini ehkam və adətləri yaymaq işində də gənclərə çox böyük zərər vermişdir...Xalq düşmənləri tərəfindən illərdən bəri təbliğ edilən bu dastanların verdiyi zərərləri aradan qaldırmaq üçün sovet mətbuatı və müəllimlərimiz böyük iş görməlidirlər. Bu dastan haqqında yazan dilçi, tarixçi və ədəbiyyatçılarımız səhvlərini boyunlarına almalıdırlar.” (“Ədəbiyyat qəzeti”, 1951, 26 iyul).

Cəfər Xəndan 3 həftə sonra “Ədəbiyyat qəzeti”ndə yenidən bu məsələyə qayıtdı. Qəzetin 17 avqust sayında o, yazırdı: “Dədə Qorqud” və ədəbiyyat tariximizin bir sıra problematik məsələlərinin həllində səhvlər buraxan Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Həmid Araslı, Mikayıl Rəfili, Feyzulla Qasımzadə və başqa yoldaşlar hələlik öz yeni əsərlərində bu nöqsanlardan necə uzaqlaşdıqlarını oxucu kütləsinə bildirməmişlər.” (“Ədəbiyyat qəzeti”, 1951, 17 avqust).

Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının bədii-ictimai və siyasi orqanı olan “İnqilab və mədəniyyət” juranı Azərbaycan Kommunist Partiyasının XVIII qurultayından dərhal sonra geniş bir baş məqalə dərc etmişdi. Baş məqalədə bildirilirdi: “Mir Cəfər Bağırov yoldaş çox haqlı olaraq qeyd etmişdi ki, Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqında indiyədək prinsipial bolşevik tənqidi və özünütənqid inkişaf etdirilməmişdir.” Tənqid və ədəbiyyatşünaslığın ədəbiyyatın ümumi inkişafından, partiyanın və xalqın irəli sürdükləri tələblərdən hələ də çox geridə qaldığı faktı Mir Cəfər Bağırov yoldaşın dediklərini bir daha təsdiq edir. Əgər ədəbiyyatımızda və yazıçılarımız arasında prinsipial bolşevik tənqidi və özünütənqid inkişaf etdirilsəydi Heydər Hüseynovun qeyri-elmi, siyasi cəhətdən zərərli kitabı meydana çıxmaz və Azərbaycan ədəbiyyatının qədim abidəsi kimi qələmə verilən “Dədə Qorqud” eposunun mürtəce mahiyyəti çoxdan ifşa edilərdi. Azərbaycan xalqı ilə, onun tarixi, folkloru və dili ilə heç bir əlaqəsi olmayan ”Dədə Qorqud” eposunun açıqdan-açığa mürtəce və burjua-millətçilik (Dədə Qorqud hara, burjua hara?) mahiyyəti daşımasına baxmayaraq Həmid Araslı, Əbdüləzəl Dəmirçizadə kimilər bu eposu geniş təbliğ etməyə başlayaraq onu Azərbaycan xalq yaradıcılığının “görkəmli” abidəsi kimi, Azərbaycan xalqının X və XI əsrlərdəki həyat tərzi, adət və ənənələri haqqında guya ən mötəbər təsəvvür yaradan “çox böyük tarixi abidə” kimi qələmə vermişlər.” (“İnqilab və mədəniyyət”, 1951, № 7, s. 8.).

Azərbaycan KP MK-nın aylığ jurnalı olan “Təbliğatçı” 1951-ci ilin avqust nömrəsində “Ədəbiyyat və incəsənətimizin yeni nailiyyətləri uğrunda” baş məqalə dərc etmişdi. Orada bir sıra məsələlərlə bağlı “Dədə Qorqud”da unudulmamışdı. Baş məqalədə deyilirdi: “Tarixə qaçmaq, keçmişi idealizə etmək, feodal eposunu xalq eposu kimi qələmə vermək, köhnə patriarxal-feodal aləmi həsrətlə tərənnüm etmək, vətəni mücərrəd şəkildə, sosialist məzmun xaricində vəsf etmək, milli mədəniyyətin inkişafını “vahid axın” şəkildə göstərmək, hər bir milli mədəniyyətdə iki millətin olduğu haqqında Lenin prinsipini unutmaq – bütün bunlar burjua millətçiliyinin müxtəlif şəkilləridir ki, bədii və elmi yaradıcılıqda öz təsirini göstərməyə can atır. “Dədə Qorqud” kimi xalqa yabançı eposun uzun illər boyu mətbuatımızda təriflənməsi, dərs kitablarına daxil edilməsi, bədii əsərlər vasitəsi ilə təbliğ edilməsi və ya vətən haqqında yazılmış şerlərdə mücərrədçilik, keçmişə aludəçilik, “əbədi” gözəlliklərə məftunluq halları göstərir ki, burjua millətçiliyi qalıqlarına qarşı mübarizədə həmişə sayıq olmaq lazımdır.” (“Təbliğatçı”, 1951, № 8, s. 61).

Mir Cəfər Bağırovun Dədə Qorqudu “həbs” etməsini hətta Jdanovun “Zvezda” və “Leninqrada” jurnalları haqqında məşhur 14 avqust (1946) qərarı və ondan irəli gələn Azərbaycan KP MK-nın 22 avqust (1948) qərarı ilə əlaqələndirənlər də vardı. “Ədəbiyyat qəzeti” 1951-ci ilin avqust ayının 17-də “Tarixi qərar” adlı baş məqalə vermişdi. Məqalədə qeyd edilirdi ki, “əgər tənqidçilərimiz və ədəbiyyatşünaslarımız sayıq və cəsarətli olsaydılar Heydər Hüseynovun çox zərərli, burjua millətçiliyi ruhunda yazılmış kitabı ortaya çıxmazdı; xalqımızın tarixi keçmişi və mədəniyyəti ilə heç bir əlaqəsi olmayan, xalqa zidd və mürtəce “Dədə Qorqud” kitabı dərsliklərdə, ədəbiyyat tarixinə aid yazılarda uzun illər Azərbaycan xalqının qədim mədəniyyət abidəsi kimi qələmə verilməzdi.” (“Ədəbiyyat qəzeti”, 1951, 17 avqust).

Elə həmin gün – avqustun 17-də Rza Quliyevin “Ədəbiyyat qəzeti”ndə “Mübariz ədəbi tənqid uğrunda” adlı məqaləsi dərc olunmuşdu. Orada yazıçı Mikayıl Rzaquluzadə kəskin tənqid edilirdi. Müəllif qeyd edirdi ki, “yazıçı Mikayıl Rzauluzadə, Həmid Araslı və Dəmirçizadənin kobud səhvlərinin təsiri altına düşərək “Dədə Qorqud” dastanlarını həddindən artıqidealizə edib, onun “qəhrəmanlıq səhifələrinə” bir sıra hekayələr həsr etmişdir. Düzdür, bu kimi halların adını çəkmiş, lakin göstərilən müəlliflərin yaradıcılığındakı qüsurları ətraflı təhlil etməmişdir.” (“Ədəbiyyat qəzeti”, 1951, 17 avqust).

1951-ci ilin avqustun 17-də “Ədəbiyyat qəzeti”ndə “Dədə Qorqud” qarşı üçüncü yazı çıxmışdı. Bu, tanınmış yazıçı Əli Vəliyevin məqaləsi idi. O, Azərbaycan ədəbiyyatının yeni yüksəliş yollarından söz açırdı. Yazıda ədəbi tənqiddən güley-güzar vardı. Amma əsas hədəf Dədə Qorqud idi. Əli Vəliyev yazırdı: “Azərbaycan bolşeviklərinin rəhbəri Mir Cəfər Bağırov yoldaş dəfələrlə göstərmişdir ki, Azərbaycan ədəbiyyatının ən geridə qalmış sahəsi ədəbi tənqiddir. Tənqidimizin zəifliyi üzündən “Dədə Qorqud” kitabının xalq zidd və mürtəce mahiyyəti yaxınlara kimi ifşa edilməmiş, əksinə bu əsər Azərbaycan xalqının ən qədim mədəniyyət abidəsi kimi qiymətləndirilmişdir. Görkəmli yazıçı, ədəbiyyatşünas və dilçilərimizin bəziləri bu əsəri dönə-dönə tərifləmiş, professor Əzəl Dəmirçizadə bu eposu gənc tamaşaçılar teatrı üçün səhnələşdirmiş, Mikayıl Rzaquluzadə “El gücü” kitabına daxil hekayələrin çoxusunu bu mövzuda işləmiş, şair Zeynal Xəlil “Dədə Qorqud” qəhrəmanlarının igidliyindən ilham alaraq “Azərbaycan tərlanı” adlı şerini yazmışdır. Mir Cəfər Bağırov yoldaşın bilavasitə köməkliyi nəticəsində “Dədə Qorqud” dastanın xalqa zidd, mürtəce mahiyyəti ifşa edildi. Aydın oldu ki, bu əsərin Azərbaycan xalqı ilə, onun ədəbiyyatı, tarixi, adət və ənənəsi ilə qətiyyən əlaqəsi yoxdur. “Dədə Qorqud”un zərəli bir əsər olduğunu açıb göstərməklə tənqidçilərimiz və ədəbiyyatşünaslarımız xalq, hökumət və partiya qarşısında çox böyük səhvə yol vermişlər.” (“Ədəbiyyat qəzeti”, 1951, 17 avqust).

1951-ci ilin avqust ayının sonlarında yeni dərs ilinə hazırlıqla bağlı keçirilən avqust müşavirələrində rayon maarif şöbələrinə göstəriş verildi ki, “Dədə Qorqud”la ehtiyatlı olsunlar. “Azərbaycan müəllimi” qəzetinin 23 avqust sayında Maarif naziri Məmməd Ələkbərovun əmri dərc edilmişdi. Əmrdə göstərilirdi ki, “İctimai fənlərin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasında Mir Cəfər Bağırov yoldaşın “Azərbaycan ziyalılarının növbəti vəzifələri haqqında” məruzəsi böyük rol oynamışdır. Qəzetin həmin nömrəsinin 3-cü səhifəsində nazirin “Maarif işçilərinin mübariz fəzifələri” adlı bir səhifəlik məqaləsi dərc olundu (Məmməd Ələkbərov özü 1947-ci ildə "Nizami Gəncəvi və Azərbaycan xalq yaradıcılığı" mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdi.) Məqalədə deyilirdi: “Mürtəcedini cərəyan olan sufizm, hürufilik və sairə keçən ilədək dosent Feyzulla Qasımzadə və Həmid Araslının ədəbiyyat tarixi dərsliklərində mütərəqqi hadisə kimi izah olunurdu. Keçən ilki tədris kitablarında öz ideya və məzmununa görə Azərbaycan xalqına yad olan, feodal-patriarxal həyatı idealizə edən, qardaş erməni və gürcü xalqlarına düşmən münasibəti təbliğ edən “Dədə Qorqud” dastanı Həmid Araslı, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Mikayıl Rzaquluzadə və başqaları tərəfindən tərtib edilmiş kitablarda böyük tarixi-ədəbi əsər kimi qələmə verilirdi. (“Azərbaycan müəllimi”, 1951, 23 avqust).

1951-ci ilin dekabrında “Dədə Qorqud”a sonuncu zərbə komsomoldan gəldi. Azərbaycan komsomolunun katibi Nazim Hacıyev uşaq və gənclər ədəbiyyatının vəziyyəti haqqında dekabr ayında nəşr olunan məqaləsində Əbdüləzəl Dəmirçizadənin Maksim Qorki adına Gənc Tamaşaçılar teatrında tamaşaya qoyulmuş “Qaraca çoban” pyesini ideya və bədii cəhətdən son dərəcə zəif və zərərli hesab etdi. Göründüyü kimi, rəsmi təbliğat “Dədə Qorqud”u nəinki böyüklərin, eyni zamanda uşaqların da yaddaşından silmək istəyirdi.

Amma 1953-cü ilin mart ayında Stalin ölüdü, iyul ayında Mir Cəfər Bağırov rəhbərlikdən uzaqlaşdırıldı və az sonra isə həbs edildi. Maraqlıdır ki, Bağırovun istintaq prosesində “Dədə Qorqud” məsələsi gündəliyə gəlmədi. Yalnız 1954-cü ilin martında SSRİ Elmlər Akademiyasının ictimai elmlər bölməsi Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan Akademiyalarının müvafiq bölmələri ilə birlikdə Bakıda elmi sessiya keçirəndə azərbaycanlıların türk keçmişi məsələsi müzakirə edildi. Sessiyada Moskvadan SSRİ Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Anna Pankratova, İosif Mints, Vitali Dyaçenko, Mixail Kamarri, Boris Serebrennikov və digər tanınmış alimlər iştirak edirdilər. Sessiyanın yekunları haqqında məlumatda qeyd edilirdi ki, Zaqafqaziya respublikalarında tarix, fəlsəfə, iqtisadiyyat, ədəbiyyat və dilçilik məsələləri üzrə ümumləşdirici əsərlər yoxdur, Zaqafqaziya xalqlarının tarixi ilə bağlı dərsliklərin hazırlanması başa çatdırılmayıb, şəxsiyyətə pərəstişə qarşı mübarizədə regionun alimləri fəal deyillər, Azərbaycan dilinin mənşəyi ilə bağlı məsələnin həlli axıra çatdırılmayıb, yaxın keçmişdə Azərbaycan dilinin səhv olaraq türk dillərinə aid olmasından imtina edilib. Sessiyadakı müzakirələrdə bu cəfəngiyyat adlandırıldı. Şübhəsiz ki, bu yanlış addım 50-ci illərin əvvəllərində Mir Cəfər Bağırovun “Dədə Qorqud” dastanını təqib etməsi və azərbaycanlıları türk mənşəyindən ayırmağa hədəflənmiş anti-türk ritorikası ilə bağlı idi. (Bax: Bax: “Bakinskiy raboçiy”, 1954, 8 aprel; Эльдар Исмаилов. Азербайджан: 1953–1956. Первые годы «оттепели». Баку, 2006, c. 208-209).

1956-cı ilin avqust ayında dövlət dili haqqında Azərbaycan Konstitusiyasına xüsusi maddə əlavə edildikdən sonra türk dilinin ən böyük ədəbi abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanına təbii bir maraq yarandı. Dövlət dili haqqında qanun qəbul edildikdən sonra Azərbaycan Döv¬lət Universitetində, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasında, Yazı¬çılar İttifaqında və digər təşkilatlarda keçirilən yığıncaq və toplantılarda, habelə ayrı-ayrı alimlərin və yazıçıların çıxışlarında bir vaxtlar qadağan olunmuş kitablar siyahısına salınmış “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanına qayıdılması, bu böyük ədəbi abidənin Azərbaycan xalqına qaytarılması məsələsi qaldı¬rılmağa başlanmışdı. Bütün bunları nəzərə alaraq Azər¬bay¬can KP MK bürosu Mirzə İbrahimovun təklifi ilə ziyalılar tərəfindən qaldırılmış bu məsələni müzakirəyə çıxardı və Mərkəzi Komitənin elm və mədəniyyət şöbəsinə tapşırdı ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”a bəraət verilməsi məsələsini hazırlayıb MK-ya təqdim etsin. Şöbənin müdir müavini Teymur Əliyev dərhal professor Həmid Araslı, Əbdüləzəl Dəmir¬çizadə, Məmmədağa Şirəliyev, dosent Mirzağa Quluzadə və Məmmədhüseyn Təhmasibdən ibarət olan alimlər qrupundan xahiş etdi ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı haqqında öz mülahizələrini bildirsinlər. (Azərbaycan KP MK Elm və mədəniyyət şöbəsi müdirinin müavini Teymur Əliyevin Azərbaycan KP MK katibi Abdulla Bayramova məktubu. 19 noyabr 1956., Azərbayca Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi, f. 1, s. 44, i. 39, v. 148). Qeyd edilən alimlər qrupu 1956-cı ilin noyabrında “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı haqqında 18 səhifəlik geniş rəy hazırladılar. Onlar bu rəyi hazırlayanda artıq Mir Cəfər Bağırov haqqında qəbul edilmiş güllələnmə hökmü 6 ay idi ki, icra edilmişdi...

Ardı var

P.S. “Kitabi-Dədə Qorqud”a görə pantürkizmdə ittiham olunmuş Akademik Həmid Araslının, Akademik Əbdüləzəl Dəmirçizadənin və Professor Məmmədhüseyn Təhmasibin ruhu şad olsun.