İSLAM MƏDƏNİYYƏTİ PAYTAXTI, YOXSA İSLAMA HÖRMƏTSİZLİK PAYTAXTI

(Bakı 2009-cu il üçün islam mədəniyyəti paytaxtı elan edilib)
DAVAM EDİR ATEİZM?...
Bakıda məscidlər bağlanır, sökülür və bunun hansı səbəblərdən irəli gələrək edilməsi tapmacaya dönür.
Bakıda keçən ilin avqustunda "Əbu-Bəkr" məscidində terror aktı törədildi və bundan sonra məscid ibadət üçün qapadıldı. Bu ilin əvvəlindən isə Bakı şəhərinin Murtuza Muxtarov küçəsində "Mühəmməd Peyğəmbər" məscidi sökülüb, Şəhidlər Xiyabanındakı "Şəhidlər came"si qapadılıb, daha bir məscid Neft Daşlarında sökülüb, lap bü günlərdə isə "İlahiyyat camesi"ni qapatmağa cəhd göstərilib.
"Əbu-bəkr" məscidinin fəaliyyətinin dayandırılmasına səbəb olaraq "məsciddə yeni partlayışlar ola biləcəyi barədə yayılan xəbərlər" göstərib. M.Muxtarov küçəsindəki məscidin sökülməsinə "qanunsuz tikilməsi" "əsas" gətirilib, "Şəhidlər came"si "təmirə dayanıb", Neft Daşlarındakı məscid sökülüb. Amma bunların səbəbi barədə istər Dini Qurumlarla iş üzrə Dövlət Komitəsi, istərsə də dini mərkəz olaraq Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi ictimaiyyətə hər hansı açıqlama verməyib. Bilmək olmur ki, bu məcidlərin bağlanmalarına və sökülmələrinə səbəb şəhərin ümumi arxitektura assambleyasına "ziyan vurmaları"dır, yoxsa bunun üçün siyasi qərar verilib.
Neft Daşlarındakı məscidin sökülməsinə səbəb kimi "suyun tikilini yuyub apara bilməsi təhlükəsi" göstərilir. Komitənin məntiqilə yanaşsaq, məscidi su yuyub apara bilərdi, su aparmaqdansa, elə özümüz söksək yaxşıdır. Xəzər dənizinin bu məscidi yuyub apara bilməsi inanılmaz olsa da, ibadət evini insan əlinin sökməsi faktdır. Xəzər dalğalarının o məscidi yuyub apara bilməsi mümkün deyil, çünki, İndoneziyada sunami kimi dəhşətli okean hadisəsi hansı tikilini istəsən dağıtdı, amma məscid necə vardısa, yerində qaldı. Obrazlı, desək, "Sakit okeanın bacarmadığını, Xəzər heç bacarmaz".
Bu məscidlərə olan münasibət ateizmi ideologiyaya döndərən sovet rejimini xatırladır. O vaxt da məscidlər bağlanır, dağıdılır, ibadət evlərindən anbar və s. kimi istifadə edirdilər. İndi isə Konstitusiyanın vətəndaşlara verdiyi etiqad və vicdan azadlığı əlindən alınır. Bu məcidlərin bağlanması və dağıdılması Bakının islam mədəniyyəti paytaxtı elan edildiyi 2009-cu ildə baş verir, bu isə heyrət və təəccübə səbəb olmaya bilməz.
Bu məscidlərin bağlanmasına dair rəsmi qurumların açıqlamaları isə səbəb yox, sadəcə məscidlərin bağlanmasını və dağıdılmasını əsaslandıra bilmək üçün "bəhanə"lərdir. Bu hərəkətləri məntiqi baxımdan anlamaq olmur və bunu icra edən iqtidar özü belə bunlara ağılabatan izah vermək gücündə deyil.
DİN QORXUSU
Bu hərəkətləri təhlil etdikdən sonra ilkin olaraq ağıla ölkə hakimiyyətinin dinlə problemi olması qənaəti gəlir. Söhbət heç də hakimiyyətdəki bütün məmurlardan yox, "yıxmaq, dağıtmaq, sökmək, əzmək" kimi qərarlar qəbul etməyə səlahiyyəti və "söz sahibi" olan məmurlardan gedir. Yəqin ki, hamınız belə məmurların bir əlin barmaqlarının sayı qədər olar-olmazını da bilirsiniz.
Fikrimizcə, burada problem son vaxtlar bəzi dini cərəyanların zorakılıq müstəvisində fəallaşmasında və hakimiyyətə müqavimət göstərməsindədir. Müəyyən dini kontingentin müəyyən bir məkana toplaşaraq ibadət etdiklərini müəyyən edən hakimiyyət, sanki, növbəlilik üsulu ilə məscidləri qapadır. Belə halların baş verməməsi üçün dini prosesləri diqqət mərkəzində saxlamalı olan uyğun qurumlar yalnız ekstermal situasiya yarandıqda nələrəsə əl atır, bu isə nəzərdə tutulan nəticəni vermir. Həm də, hakimiyyətin din siyasətini icra edən dini komitə bu məsələnin gündəlik iş prosesi olması barədə təsəvvürə malik deyil. Hakmiyyət, hələ ki, nəticələrə qarşı mübarizə aparır, amma həmin nəticələri doğuran səbəb elə toxunulmaz olaraq qalır.
Məscidlər bağlanır, sökülür, ictimaiyyət xəbər tutur, şaiyələr dolaşır, media açıqlama istəyir, əvəzində cavab verməli olan qurumlar ya susur, ya da verilən cavab cavabdan çox "candərdi danışmağı" yada salır.
TƏRİQƏT VAHİMƏSİ
Bakıda rəsmi dairələr dindən qorxmurdular, Bakıda rəsmi dairələr dindaxili müstəviləri heç bilmirdilər də. Azərbaycana dindən qorxu və vahimə radikal dini cərəyanların ölkəyə ayaq açması ilə gəldi. Həmin andan təriqət vahiməsinə münbit şərait yarandı. Maraqlı olan budur ki, bu şəraiti indi həmin bu radikal cərəyanlar önündə vahiməyə düşən hakimiyyət mənsublarının əllərilə yaradıblar. Yəni, bu radikal cərəyan üzvləri üçün yığışma məkanı tikilməsinə razılıq verənlər özləri də bilmədən bu vahimənin əsasını qoydular. Buna razılıq verənlər nəyə imza atdıqlarını hələ dərk etmirdilər, həmin razılıqsa vahimənin əsası oldu.
Bakıda bu məkan tikintisini hamı görürdü, bunu sıravi vətəndaş da, polis də, xüsusi xidmət orqanları da, rəsmilər də görürdü, bir sözlə, bunu görməyən yox idi. Bu rəsmi ranqlar yalnız bu məscidin tikilməsini gördülər, amma məscid icma məkanı kimi fəaliyyətə başladıqdan sonra nələr olacaqdısa, onu görmədilər və əslinə qalsa, heç görmək gücündə də deyildilər. Bakıda "haqqı"nı yetirmədən və rəsmi icazə olmadan bir daşı belə daş üstə qoymaq olmur. Ona görə də şəhərin hündür nöqtələrinin birində inşa edilən məscid tikintisini hansı rəsmilər kimlərlə razılaşdırıblarsa, bunu yaxşı bilirlər.
Özü də bu bina birbaşa məscid adı ilə tikilməyib və məlumatlara görə, hansısa məşhur aktyorun teatr evi olmasından ən müxtəlif təyinatlara qədər ifadələr işlənib. Amma, məscid fəaliyyətə başladıqdan sonra həqiqətən ölkə üçün başağırsı başlanıb. Radikal cərəyan üzvlərinin Şimali Qafqazda, konkret olaraq Çeçenistanda Rusiyaya qarşı "cihad" adı ilə döyüşmələri, burada fərqli dini baxışlara yiyələnmələri ölkə içində də problemlər yaradıb və rakdikal baxışa malik vətəndaşlarımız hakimiyyətə və Qərbə "cihad etmək" mövqeyinə gəlib çıxıblar. Bu cərayanın islamın istər sünni və şiə məzhəbilə kifayət qədər ciddi problemləri var və bu üç yüz illik bir dövrü əhatə edir. Bu cərəyanlar məhz Azərbaycan hakimiyyətində təmsil edilən şəxslərin əli ilə məzhəb baxımından əhalisinin 80%-dən çoxu şiə olan bir ölkəyə addım-addım ayaq açıb.
SİYASƏT İÇİNDƏ GƏLƏN TƏRİQƏT
İlk illərdə "nəzəri işlərlə" məşğul olan bu radikal cərəyanlar Azərbaycana "xeyriyyə cəmiyyətləri" kimi çox humanist adla daxil olurdu. Humanitar yardım radikalların zahiri forması idi, mahiyyəti özünə etibar qazanaraq, "gizli saxladıqları"nı gündəmə gətirmək idi.
Tədricən baxışlar "dərin"ləşdi, radikallar hakimiyyətə və islamdakı digər məzhəblərə bəslədiyi qarşıdurmanı ortaya qoydu, müxtəliflik adı ilə bu problemlər cərəyanın davamçıları olan vətəndaşlarımıza aşılandı. Bu aşılanmanın nəticəsi kimi radikallarla digər məzhəb daşıyıcıları arasında problemlər yaşandı. Rəsmi Bakı bunu hələ görmürdü, amma onda ki, gördü, o zaman da gec oldu. Məramı və məqsədi bəlli olmayan "cihad təbliğatı" Azərbaycanı başına götürmüşdü. Ölkənin vətəndaş cəmiyyəti üzvlərinin etiraz səslərini qaldırmalarına baxmayaraq, rəsmi Bakı hələ ki, problemə ciddi yanaşmırdı.
Tam əminik ki, ölkə məmurlarının bu cərəyanların əsaslarından, içində daşıdığı mahiyyətdən xəbərləri belə olmayıb. Digər tərəfdən, ölkə içində dindarların özünü aparmaq davranışını görən məmurlar bütün dindarların "belə olması" düşüncəsində olublar. Dini dona bükülmüş "siyasi-dini" cərəyan üzvlərilə hansı problemləri yaşayacaqlarını ağıllarına belə gətirməyiblər.
TOQQUŞMALAR
Bu radikallar özlərini ilk dəfə açıq şəkildə 1996-cı ildə Çeçenistanla Rusiya arasında başlanan ikinci müharibə zamanı göstərdilər. Elə həmin dövrdən Azərbaycanda da açıq təbliğata keçdilər. Bu təbliğat cərəyanın özünə aid deyildi, digər məzhəbləri ittiham edirdilər.
2000-ci illərin əvvəlindən bu yana radikallar ara-sıra olsa da, ölkənin güc strukturları ilə silahlı toqquşmalara girir. Bu isə artıq radikallara Azərbaycana ciddi təsir etmək komandası verilməsi anlamına gəlir. Onların məqsədi islam toplumu ilə bütünləşmək yox, bütün islam toplumunu "özlərinə oxşatmaq" xəttidir. Radikallar özlərindən kənarda olanları müsəlman saymır, bütün müsəlmanların səhv yolda olduqlarını iddia edirlər.
Ölkənin şimal rayonlarında bu radikalların kifayət qədər sosial bazası olması faktdır. Bu elə faktdır ki, yeri-yurdu bilinməyən Qafqaz Əmirliyi adlı qondarma qurum bu cərəyanın daşıyıcıları sırasından "Azərbaycan əmir"i təyin edir. Bu mənada İlqar Mollaçiyev və Muaz adlı şəxslərin adlarını çəkmək bəs edər. Bu isə təkcə radikalların öz gücü deyil, həm də hansısa siyasi gücün Azərbaycanı dini zəmində qarşıdurma poliqonuna çevirmək istəyinin göstəricisidir.
VAHİMƏ YARANDI
Hakimiyyət bu vahiməni yaşadı və yaşadıqdan sonra bu sahədə atacağı addımlarında çaşqınlıq yarandı, həmin çaşqınlığı görmək üçün o qədər də dərinə getmək lazım deyil. Həmin vahimə bu qüvvələr əlinə silah aldıqdan və necə deyərlər, tam müsəlləh olduqdan, hakmiyyətə qarşı silahlı cəbhə açdıqdan sonra yarandı.
10-12 il öncə "cücərti" olan bu qüvvə indi köklü-köməcli ağacdır və bu ağacı yıxmaq bir az çətindir. Məhkəmə zallarından bu qüvvələrin "Biz Konstitusiyanı və bu quruluşu tanımırıq" hayqırtıları eşidiləndə, bu vahimə yarandı. Buna qədərsə ölkənin silahlı qüvvələrində xidmət edən bu radikal cərəyan üzvlərinin silah toplanışına başlaması aşkar olanda bu vahimə yaşandı. Bax, bu zaman vahimə yarandı, amma artıq gec idi. Hakimiyyətin vaxtilə qulaqardına vurduğu indi gerçək faciə, üstəgəl əsl problem kimi qarşısına çıxdı. Şimal rayonlarında bu cərəyanın üzvləri eynilə Dağıstanda olduğu kimi polislərə, yanacaqdoldurma məntəqələrinə 20-dən çox basqınlar edrək, qətllər törədərək ölkəyə külli miqdarda maddi ziyan vurublar.
Ölkə hakimiyyətinə münasibətdə loyal, yoxsa radikal olmaq məsələsində cərəyan daxilində daxili qarşıdurma yaşandı. Radikal olanlar radikal olmayanları məhv etmək planını işə saldılar. Amma aydın və gerçək olan bu idi ki, bu qüvvələrə kənardan "qalx" komandası verilmişdi.
Gerçək vahmə hakimiyyətə hərəkətə keçmək üçün əsas oldu.
NƏ ETMƏK BACARIQSIZLIĞI
Bu məsələdə hakimiyyətin bacarıqsızlığı özünü nədə göstərdi? Rəsmi Bakı radikallığa qarşı mübarizə aparmaq əvəzinə, mübarizəni islamın özünə qarşı çevirdi. Başa düşmək olmurdu ki, hakimiyyət radikal cərəyanlara qarşı mübarizə aparır, yoxsa dinə qarşı? Dinin atributu olan azanın qadağan edilməsi kimi bir anlaşılmaz addım atıldı, bu ölkə dindarlarının ciddi etirazlarına səbəb oldu, vətəndaş cəmiyyəti institutları, dini mərkəz prosesə müdaxilə etdilər. İnsident aradan qaldırıldı və məlum oldu ki, azanın hündürdən verilməsi rəsmi qurumları narahat edib, çıxış yolunu azanı qadağan etməkdə görüblər. Yəni, ölkə məmurları fərqində deyildilər ki, Konstitusiyanın ölkə vətəndaşlarına verdiyi hüququ əlindən alırlar və bu özü cinayətdir.
RƏSMİ BAKININ YENİ TƏCRÜBƏSİ: "DÖVLƏT DİNDƏN AYRI DEYİL"
Məscidi bağlamaqla siyasi prosesə təsir etmək "təcrübə"si də ilk dəfə Azərbaycanda "sınaq"dan keçirildi. Türkiyənin Ermənistanla sərhədləri aça bilməsi mümkünlüyü Şəhidlər Xiyabanındakı "Şəhidlər camesi"nin qapanmasına səbəb oldu. Rəsmi qurumlar məscidin qapadılmasını "təmirə dayanması" ilə izah etdilər. Amma bu, həmin vaxt idi ki, Türkiyənin Ermənistanla sərhədləri aça bilməsi mümkünlüyü üzündən Azərbaycan və Türkiyə rəsmiləri arasında gərgin anlar yaşanırdı. Belə bir anda rəsmi Bakı patyaxtın islam mədəniyyəti paytaxtı elan edilməsini bir kənara qoyaraq, məscidi siyasətinə alət etdi. Bununla Bakı daha bir nümunə nümayiş etdirdi, belə ki, dünyada mövcud olan "din dövlətdən ayrıdır" təcrübəsinə çox yerdə rast gəlmək olar, amma "dövlət və siyasət dindən ayrı deyil" "yeni təcrübə"si rəsmi Bakıya aiddir. Əgər məscidin "təmirə dayanması" nı məscid rəhbərliyinə polis çatdırırsa, düşünməyə dəyər.
QANUNSUZ TİKİLİ, YOXSA NƏFSİN HAKİMLİYİ
Murtuza Muxtarov küçəsində məscid qanunsuz tikili adı ilə söküldü, amma səbəb heç də ibadət evinin qanunsuz tikilməsi deyildi. Bəzi işbazların şəhərin mərkəzindəki həmin yeri hündürmərtəbəli bina üçün "gözaltı" etməsi idi. Yenə də təkrar edirik ki, bu fakt Bakı bu il islam mədəniyyəti paytaxtı eldan edildikdən sonra baş verir. İqtidar mənsubları dediklərimiz bu qanunsuz tikilini qanuni hala gətirmək üçün cəmi-cümlətanı bir neçə sənəd imzalamalı idi. Amma iqtidar mənsublarının niyyətləri bir neçə sənədi imzalamaq yox, məscidin yerində bina tikmək olduğu üçün onu dağıtmağa üstünlük verdilər. Yenə də təkrar edirik ki, bütün bunlar Bakı islam mədəniyyəti paytaxtı elan edilidyi 2009-cu ildə baş verir.
Neft Daşlarında məscidin sökülməsini isə ümumiyyətlə izah etmirlər, bilinmir ki, bu ibadət ocağının günahı nədir ki, sökülüb. Amma bu qədər məscidlin sökülməsi təsadüfün, hansısa məmurun istəyinin ayağına yazıla bilməz. Bu, siyasətdir, amma nə edəsən ki, bilməməzliyin və həmin bilməməzliyin doğurduğu naşılığın, naqolaylığın, köntöylüyün siyasətidir.
YAMAN ADDAN ÖLÜM YAXŞI
Bütün bunlardan sonra indiki halda Bakının 2009-cu il üçün islam mədəniyyəti paytaxtı adını götürməsilə bağlı maraqlı bir sual yaranır: cənablar, bir adı ki, şərəflə daşıya bilməyəcəkdiniz, həmin adı niyə batırırsınız? Bir yükü çiyninizə götürməzdən öncə bunu daşımağa hazır olub-olmadığınzı niyə ölçüb-biçmədiniz? Bu məscidlərin qapadılmasının və sökülməsinin məntiqi izahə olmadığı kimi, elə bu sualların da cavabı yoxdur.
Amma, elə buradaca Aşıq Ələsgərin bütün zaman və dövrlər üçün örnək ola biləcək "yaxşı igid yaman etməz adını, yaman addan ölüm yaxşıdır" ifadəsi və onun günümüzə uzanan məzmunu yada düşür.
BU, MÜBARİZƏ ÜSULU DEYİL
Sonda, yekun olaraq, bunu da xatırlatmaq yerinə düşər ki, iqtidarın bu üsulla dini icmaları nəzarət alıtna almaq istəməsi baş tutan deyil. Əksinə, basqı artdıqca qeyri-leqal fəaliyyətlər artacaq və dövlətin nəzarətə almaq istədiyi sahə əslində "əsl nəzarətsizlik sahəsi"nə dönəcək. Bu mübarizə uzun illər və on illərə hesablanan nəzəri və praktik plan olmasını, həmin planın bənd-bənd yerinə yetirilməsini tələb edir. Yoxsa, hər hansı inzibati üsulla, bağlamaqla, sökməklə nəzarətdən kənarda olanı nəzarət altına gətirmək mümkün deyil.
Bundan əlavə, ekstremal situasiya yarananda təcili olaraq hansısa "ekstremal tədbirlərə" əl atmağın özü də çıxış yolu sayılmaz.
Alovu birdən-birə söndürmək mümkün olmur, onu lokallaşdırırlar və sonra addım-addım üstünə yeriyirlər. Burada da həmin təcrübə tətbiq edilməlidir. Dini sahə həssas, həssas olduğu qədər incə, incə olduğu qədər də diqqət istəyən sahədir.
Hər bir insanın içində bir inanc ovqatı var və həmin inanc ovqatı könüllü olaraq nəyisə seçir. İnanc zor istəməz və ya Türkiyə türkləri demişkən, "zorla sevgi olmaz". İnsanlar seçimlərini ediblər, hər kəsin bir inancı var və onu onun əlindən almaq istəyənlər öncə bunun əvəzində həmin şəxsə nə verəcəklərini bilməlidirilər. Verəcəyin əvvəlkindən yaxşı deyilsə və ya şəxsi bu yeninin vacibliyinə inandıra bilmirsənsə, buna getmə. Əlində əvvəlkindən yaxşısı yoxdursa, amma şəxsin əlində olan indiki də sənə sərf etmirsə, bunu artıq düşüncə və səbrlə necə dəyişmək üzərində işləmək lazım gəlir. Amma dində nə isə vermədən nəyisə almaq fəlsəfəsi yoxdur.
Çünki, insan ac-susuz, hətta evsiz-eşiksiz yaşaya bilər, amma imansız və əqidəsiz yaşaya bilməz. İnandığının doğru və ya yalan, həqq və ya batil olmasına baxmayaraq, şəxsin içi onunla doludur, almaq isətdiyin isə həmin yerin boş qalmasına səbəb olur, o yer isə bir an belə boş qala bilməz və ona görə də öncə nəyisə verməlisən ki, alınanın yeri yeri boş qalmasın.

Tofiq Türkel