“Mama” dili

“Millətimizi sevmək üçün ən irəli dilimizi sevməliyik.... A canım, biz özümüzü bilməsək, öz dilimizi bəyənməsək, kim bizə hörmət edəcək?” (Ömər Faiq Nemanzadə)

2020-ci ildə Milli Məclis dil normalarını pozan mətbuat orqanları üçün cərimələr müəyyənləşdirdi. Gərək ki, hökumət cərimələməyə birinci dövlət orqanlarından başlasın. Necə olur ki, dövlət qurumları vətəndaşların telefonlarına, bütün məlumatları ingilis əlifbası ilə göndərir?! İlk növbədə dövlət nümunə olmalı, sonra qeyri-dövlət qurumlarından eynisini tələb etməlidir.

Diqqətimi SMS problemi çəkər-çəkməz, internetdə axtardım və güman etdim ki, bunun haqqında çoxlu məqalələr olacaq. Məntiq ilə bu hal insanları narazı salmalı və onlar öz əlifbasında yazılmanı tələb etməli idi. Cəmi-cümü bu il yazılan bir xəbər tapdım. Məqalədə, ən tutarlı arqument kimi laqeydlik göstərilir. Qəribədir! Bunu söyləyən, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Baba Məhərrəmlidir. Fəqət, möhtərəm, laqeydlikdə suçlana biləcək birinci qurumun üzvüdür. Özünüz qurumun saytına, sonra Türkiyədəki dil qurumunun saytına nəzər salın. Fərqlər “üzünüzə bağıracaq”.

Dilçilik saytında heç izahlı lüğət belə tapılmır! Türklərdə hətta, xarici dildə olan ifadələrin qarşılığını tapıb göndərmək, təşviq olunur. Bununla da bütün xalq, dili zənginləşdirməkdə iştirak edə bilir. Bəlkə bilgisayar kimi qüsursuz sözü ixtira edən də adi vətəndaş olub. Biz isə dilimizə xaricdən qəliz-qəliz sözləri idxal edirik. Hər dəfə  deyəndə, dilimiz dolaşır, bir fərqli səslər çıxır! Kaş Dilçilik İnstitutu qardaş qurumdan nümunə götürəydi.

Şayəd, günahı bir qurumun üzərinə atıb məqaləni bitirmək də olardı, amma problem yalnız həmin qurumdadırmı? Çətinliyin təfsilatına gedib, əsl səbəbi tapmaqda maraqlı olmalıyıq. Tez-tez qurum və ya məsul şəxs səbəbkar yox, məhz daha dərində yatan problemlərin təzahürüdür. Buna görə də, izninizlə mövzunu davam etdirirəm.

Yuxarıda vurğulanmış qanun, millət vəkillərinin dili qoruma qayəsini nümayiş etdirir. Lakin yanaşma ilə razılaşmıram. Ümumiyyətlə, cəza son çarə olmalıdır. Məsələn, təhlükəsizlik kəməri taxmama cərimələri daha öncədən olmuşdu, lakin əksəriyyət əməl etmirdi ta ki, kəmərin istifadəsi televiziya kanallarında təbliğ olundu. İnsanlar maarifləndi ki, bu ölüm riskini azaldır və məhz onların təhlükəsizliyi üçündür. Nəticədə insanların əksəri könüllü istifadəyə başladı. Cərimə  yalnız təkan rolunu oynadı.

Xüsusən mövzu mətbuat orqanlarından gedirsə, kim könüllü səhvlərlə dolu məqalə yazmaq istər?! Özüm də indi yazdığım məqalədə bir neçə səhvə yol verə bilərəm, lakin bu məni, fikirlərimi ifadə etməkdən çəkindirə bilmir. Müəllif səhvlərə yol verirsə, bunun səbəbi biliksizlik və ya vasitələrin olmamasıdır.

Əvvəla, Milli Məclisə cərimələrdən öncə gərək bütün imkanlarını səfərbər edəydi. Məsələn,  “Grammarly” proqramına bənzər, Azərbaycan dilində proqram yaratmağa maliyyə ayırardı. İngilis dilli ölkələrdə bu proqram çox yayqındır. Proqram yazılan sözlər və cümlələrdə hərfi, qrammatik və məna səhvlərini aşkarlayır, müəllifə düzəlişlər təklif edir. Ələlxüsus ana dili fərqli olanlara bu əvəzsiz yardım edir. İndi kimsə deyəcək ki, bəs proqramı yazan ABŞ hökuməti deyil. Doğrudur, amma dil normalarını pozduğuna görə mətbuat qurumlarını orada cərimələmirlər.

İnanıram ki, cərimələr bir çox mətbuat orqanlarının və yazarlarının dilimizdə yazmaq həvəsini azaldacaq. Zatən, Azərbaycanda xeyli aparıcı saytlar rus dilində yazır. Belə qanunlardan sonra, çətin ki, həmin saytlar dilimizdə yazmağa meyl etsinlər. Hələ, qanunun asanlıqla sui-istifadə oluna bilmə təhlükəsindən yazmıram.

Yuxarıda sadalananlar “buz dağının” görünən tərəfidir.  “Buz dağının” altında ana dilimizə inamsızlıq və hörmətsizlik  gizlənir. Bunları o zaman  dərk etdim ki, bir fransız işçi mənimlə rus dilində ünsiyyət qurdu. Məlum oldu ki, rus dilini Bakıda öyrənməyə başlayıb. Səbəbini belə izah etdi - “Gördüm rus dilində hamı danışa bilir. Onu öyrənmək gələcək üçün daha yaxşı yatırım olar.”

Belə baxanda, düz də deyir. Axı bizim dil nəyə, kimə lazımdır?! Heç özümüz doğru-dürüst öyrənmirik. Ondansa Azərbaycana gələnlər  rusca və ya ingiliscə öyrənsinlər! Zatən ölkədə hamı ya rus dilli, ya da ingilis dilli olub. Olmayanlar da o istiqamətə yönəliblər. Artıq vəziyyət elə həddə çatıb ki, hər addım başı dilçilik kurslarına rast gəlirik.

Fikirləşməyin ki, bunlar vətənimizdə yeni adətlərdir. Əzəldən belə olub. M.F. Axundovun “Hekayəti Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat və Dərviş Məstəli Şah Cadükuni Məşhur” əsərində bunun əyani sübutu Fransaya “getmək eşqində alışan” Şahbaz bəyin, onun əmisi Hatəmxan  ağanın “Firəng dili nəyinə lazımdır, əzizim?!” sualına cavabında görünür.

Şahbaz bəy: “Əmi, firəng dili mənə çox lazımdır. Bildir ki, Tiflisə məni arx çıxartmaq üçün izin almağa göndərmişdiniz, Allahverdi bəyin oğlu Tarıverdi bəy Varşavada firəng dili öyrəndiyi üçün hər məclisdə məndən hörmətli idi. Bavücudi ki, firəng və türki dilindən başqa özgə dil bilməzdi”

Anlaşılan həmin dövr firəng dili dəbdə idi və lovğalanmaq üçün bilməliymişsən. Sovetlər dönəmində rus dili, günümüzdə isə ingilis dili bu ünvanı qazanmışdır.

Vəziyyət elə hal alıb ki, artıq bəzi şirkətlər öz daxillərindəki yazışmaları ingilis dilində aparır. İş müsahibələri və elanları başqa dillərdə olur. Az qala xadimələrdən də əcnəbi dil bilgiləri tələb edirlər. Həmin şirkətlərin sırası isə günü-gündən artır. İşçilər də buna mənfi münasibət nümayiş etdirmirlər. Necə deyərlər, ağa deyir sür dərəyə, sür!

Sadaladıqlarımda təəccüblü heç nə yoxdur. Tanrı eşqinə mənə  deyin, öz anasına “mama” deyən bir cəmiyyətdən dilini sevib, qorumasını gözləmək nə dərəcədə doğrudur?! Gərçi “ana” deyənlər də var, amma ətrafınıza baxın görün neçə nəfərdir.

 Kimsə etirazını bildirəcək ki, bəs bir sözlə dilə nə olacaq?! Tənəzzül həmişə kiçik dəyərlərin güzəştləri ilə başlayır. Hərçənd, anaya xitab forması heç bir halda kiçik dəyər sayılmamalıdır. Belə ifadələr mütləq şüur altına yeriyir. “Ana” sözünü əvəzləyən cəmiyyət  başqa türk sözlərini dəyişməyə tərəddüd etməz.

Təsadüfi deyil ki, bir çox xalqlar öz dillərinə “ana dili” deyirlər. Görəsən bizdən başqa dillərinə “ana dili”, amma analarına isə “mama” deyən millət varmı?! Bəlkə “ana dili” əvəzinə “mama dili” desək dilə sevgimiz artacaq?

Təbii ki , hər kəsin  dilə sevgisi azdır demirəm, lakin ingilisin məsəli- Əməllər sözlərdən daha gur danışır! Görünüşə görə, əksəriyyət dilin qorunmasında və düzgün şəkildə inkişafına can atmır. Məhz yuxarıda sadaladıqlarıma görədir ki, öz dilində qarşılığı olan sözlərdən istifadə belə azalır. Məsələn, romaşka, spusk, ostanovka, xolodolnik, qreçka, otveçaet, ventilyator, cash back, laptop, cool, respect, data, case, discuss, push və s. kimi sözlərə nə zərurət var ?! Siyahını uzatmaq olar.

Zənn etməyin ki, məqalə başqa dilləri öyrənməyi və ya əcnəbi sözlərin alınmasını pisləyir. Sadəcə, dilə keçirilən sözləri əndazəyə salınmasının vacibliyini vurğulayır. Hər əndirəbadi (həmin sözlərdən biri) sözü almağa ehtiyac yoxdur. Onsuz da, dilimiz ərəb və fars dillərindən keçmə qəliz kəlmələrlə doludur. Görünür, bu gün biz babalarımızın yolu ilə gedir və onların səhvlərini təkrarlayırıq...

Yeni dil başqa mədəniyyətə açılan qapıdır. Hər kəsin öyrənməyi məsləhətdir. Lakin, H. Əliyevin gənclərə xitabən dediyi arzusuna  “… arzum ondan ibarətdir ki, hər bir azərbaycanlı çox dil bilsin.... Amma ən əsası ondan ibarətdir ki, hər bir Azərbaycan vətəndaşı, hər bir azərbaycanlı öz ana dilini mükəmməl bilməlidir.” hər kəsi çin etməyə çağırıram.

Öncəliklə öz dilimizi mükəmməl öyrənək, hörmət edək və qoruyaq onda hər kəs bizə hörmət edəcək. Ana dilimiz bizi xalq olaraq qoruyan bir qaladır. Öz dil qalamızı qorumaqla kifayətlənməyib, onu dirçəldək.

“Məhv olarsa bir gün bu dil,

Göy Göl onda Göy Göl deyil.

Qoşqar onda Qoşqar deyil.

Qız qalası qala deyil.

Öz dilini sən qala bil!”

( Xəlil Rza “Ana dilim”)

Daha əzəmətli qala edək ki, gələcək nəsillər bizlə qürur duysun. Azərbaycan dili və Əlifbası gününüz qutlu olsun!