Millətin telekommunikasiya sahəsində mənafeyi saytların bağlanması kontekstində

Güman edirəm ki, telekommunikasiya sahəsində Azərbaycanın prioritet siyasəti, milli maraqlar, ən əsası isə, respublikada İnternet və rabitə xidmətlərinin etibarlılığı və qorunmuşluğu nəzərə alınmaqla, mövcud sistemlərin modernləşdirilməsi olmalıdır.

Həyat göstərir ki, dünyada, inkişaf etmiş ölkələrdə yeni texnologiyaların rabitə sahəsində yüzdən çox yeni xidmət növlərinin yaranmasına gətirib çıxartdığı bir zamanda, telekommunikasiyaların tərəqqisi həmişə "rəqəmsal bərabərsizliklə" (digital divide) toqquşur. Görünür, telekommunikasiya və elektron hökumətin (EH) gələcəyini KİV-siz təsəvvür etmək mümkün deyil və yəqin ki, bu zaman KİV və telekommunikasiyaların qarşılıqlı əlaqəsi daha vacibdir.

Rabitənin müasir infrastrukturunun inkişafına yönəldilmiş tədbirlər kompleksini - informasiya-kommunikasiya texnologiyaları sahəsində (İKT) də zəruri xidmət növlərinin tətbiqi ilə birlikdə - həyata keçirmək lazımdır. Çox ehtimal, Azərbaycanın İKT-nin, o cümlədən ölkədə şəffaf elektron KİV-lərin inkişafı üçün, yeni prioritetlərini də tapmaq lazımdır.

Bu gün kommunikativ məkan olaraq qlobal şəbəkə bizi öz anonimliyi və yeni obraz və ideyalar yaratmaq imkanı ilə cəlb edir, İnternet isə Azərbaycanın müasir telekommunikasiya və media sisteminin transformasiyasına əsaslı şəkildə təsir göstərən mühüm dəyişikliklərin baş verdiyi KİV-də azad özünüifadəyə kömək edərək istehlakçıların ünsiyyət dairəsini genişləndirir.

Axı məhz rəqəmsal telekommunikasiya KİV-lərin məzmununun bütün formalarında - mətn, qrafika, səs - müasir kompüter texnologiyaları ilə uyğunlaşa bilən rəqəmsal formata çevirməyin əsası oldu. KİV və telekommunikasiyaların qarşılıqlı əlaqələri nəticəsində, media xüsusi informasiya-kommunikasiya mühitinə çevrilir ki, KİV məhsulları rəqəmsal formatda dünyadakı bütün sərhəd və ölkələri rəf edir, İnternet isə müasir KİV-in dəyişməsində mühüm amil olaraq jurnalistika ilə telekommunikasiyanın qarşılıqlı əlaqələrini gücləndirir. Əlbəttə, böhtan bəhanəsi ilə saytların bağlanması KİV-də senzuranın bilavasitə tətbiq edilməsi deməkdir.

Ona görə də rabitə sektorunda milli mənafe aşağıdakı məsələlərin həllini tələb edir: hər il ölkənin mövcud rabitə şəbəkələrinin inventarlaşdırılması; rabitə sektorunda tətbiq olunan bütün şəbəkə həllərinin ekspertiza, texniki auditi və uyğunluğu; tətbiq olunan rabitə xidmətlərinin sahə standartlaşdırılması və sertifikatlaşdırılması; ölkənin rabitə şəbəkələrinin milli texnoloji layihələndirmə normalarının (TLN) hazırlanması və s.

Yəqin ki, TLN olmadan saytların böhtan adı altında bağlanması senzuradır.

Təklif olunan tədbirlərin həyata keçirilməsi ümumi istifadə rabitə şəbəkəsinin bütövlüyünün təmin edilməsi və etibarlılığının artırılmasına nail olmağa, eləcə də rabitədə yeni rəqəmsal İKT-nin mənimsənilməsi üçün şərait yaratmağa (heç bir kağız layihələri olmadan) imkan verəcəkdir.

Bizdə 15 ildən (17.02.2003-cü ildən başlayaraq) çoxdur ki, KİV-də İKT layihəsindən danışılır. Aydın deyil ki, Azərbaycanda bu proqram necə başa çatdırılacaq. Kiçik Estoniya (Skype işlənilməsinin iştirakçısı) isə "Pələngin sıçrayışı" İKT proqramını haradasa 2005-ci ildə yerinə yetirib, və bütün dünya "Skype"dan pulsuz istifadə edir (bizim Asan Xidmət kimi yox).

Ölkənin milli maraqlarını nəzərə alaraq, yeni xidmət növlərinin mənimsənilməsi, onların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, rəqabətin, telekommunikasiya istehlakçılarının hüquq və mənafeyinin müdafiəsinin təminatı bizim hamımız (ölkənin adi tələbəsindən tutmuş bankirinə qədər) üçün İnternet və rabitə tariflərində bərabər şərait yaradardı.

Əlbəttə, Azərbaycanın informasiya təhlükəsizliyinin real doktrinası hazırlanmalı (Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin (NRYTN) Elektron Təhlükəsizliyi Mərkəzinin (ETM) funksiyası) və orada, o cümlədən ölkənin "kibertəhlükəsizlik" üzrə milli maraqları - onların müdafiəsi üçün infrastrukturun məruz qala biləcəyi real və ehtimali təhlükələr nəzərə alınaraq - dəqiq müəyyən edilməlidir.

Hətta ABŞ etiraf edir ki, kiberhücumlardan tam müdafiə oluna bilmir və hər bir ölkənin daim yeniləşmə və inkişaf tələb edən xüsusi qaydaları var və bir sıra ölkələr kiberfəzadan yeni texnologiyalara yol tapmaq üçün istifadə edir

http://www.turan.az/ext/news/2018/7/free/Worldwide/ru/73895.htm.

Bütün bunlar rabitə sektorunda bir sıra texniki və kadr məsələlərinin həllini tələb edir.

Bir sıra dövlət veb-resurslarına kiberhücumların qarşısında bəzən acizlik göstərən mütəxəssislərimizin peşəkarlığını kənara qoyaraq etiraf etməliyik ki, bizə Azərbaycanın kiberfəzasının müdafiəsi üzrə konkret tədbirlər işləyib hazırlamaq lazımdır. Qüvvətli ölkələrin xüsusi xidmət orqanları təxribatçılıq və ya hibrid müharibəsi aparmaq üçün daxil olma üsullarından biri kimi kiberfəzadan istifadə edərək (ölkə infrastrukturunda müəssisələrə hücum) dövlət müəssisələrimizə girməyə qadirdir, bu isə xüsusilə ehtiyatlı olmağı tələb edir. https://haqqin.az/oldage/133139.

Buna görə də NRYTN-nin ölkənin özəl telekommunikasiya sektoru ilə də rabitə sektoru ilə rəqabətini, onun alternativini, şəffaflığı və təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müstəqil tənzimləyicinin hüquq sistemini müəyyənləşdirmək lazımdır.

Rabitə şəbəkəsi elementləri ölkənin milli təhlükəsizliyi və Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqının (BTİ) tövsiyələri nəzərə alınmaqla planlaşdırılmalı, layihələndirilməlı və inşa etdirilməldir, həmçinin 2015-ci ilin payızında Rabitə Nazirliyində baş vermiş korrupsiya hadisələrinin təkrar olunmaması üçün xüsusi xidmət orqanlarının (hətta öz "doğma"larının) daimi nəzarəti altından çıxrılmalıdır.

Respublikanın milli maraqlarının nəzərə alınması üçün sahənin milli istehsalçısının yaradılması və dəstəklənməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın öz istehsalçıları yoxdur, biz onlara nəzarət üçün rəqabət qabiliyyətli avadanlığımızı təklif edə bilmirik (Belarus isə bunu uğurla edir).

Belə çıxır ki, biz rabitə sektorunun inkişafında və xüsusən milli sahə istehsalçılarının yaradılmasında bir sıra mühüm amilləri əldən qaçırırıq. Azərbaycan kimi kiçik bir ölkə üçün yeni rəqəmsal texnologiyaların tətbiqini eynitipli kommutasiya sistemlərində həyata keçirmək lazımdır. Amma biz rabitə layihələrində ardıcıllıqdan, varislikdən uzağıq, buna görə də mənfəət güdərək tenderləri demək olar ki, "inkarı inkar" qanunu üzrə keçirmişik (yeni tender - yeni sistem- yeni "şapka").

Aydındır ki, Azərbaycan rabitə sektorunun texniki siyasətinin və texnoloji layihələndirmə normalarının (TLN) olmaması ona gətirib çıxartdı ki, 25 il ərzində, artıq fəaliyyət göstərən 2 elektromexaniki sistem ATS-i də nəzərə alınmaqla, kiçik ölkəmizdə 1993-cü ildən tenderlə aşağıdakı rəqəmsal kommutasiya sistemi tətbiq edilib: DMS-100, System-X, System-12, DAEWOO, Alcatel və NGN, kənd şəbəkələri üçün isə,: DRX-4, Kvant, Karel və s. və bu, sahədə (demək olar ki, hər bir tenderi yeni sistem udur) mənfəətpərəstliyin olduğunu göstərir.

Bütün ölkədə, heç olmasa, yeni nəsil şəbəkəsinin (NGN) tutumunun genişləndirilməsi, innovasiya texnologiyalarının tətbiqi, abunəçilərə "müntəzəm xidmətgöstərmə" sistemləri, İnternet və rabitə xidmətlərinin keyfiyyətinin artırılması, Azərbaycan bölgələrinin xətti qurğularının nəzərə alınması ilə sabit telefonların fəal inkişaf etdirilməsi tələb olunur. Bəs onda Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin yeni komandası (ənənəni pozmayaraq) fəaliyyət göstərən yeni nəsil şəbəkəsini - NGN-ni nə ilə (hansı sistemlə) əvəz edəcək (layihənin güman edilən dəyəri 1 mlrd. manata qədər olaraq, NGN bütün ölkəni əhatə etməklə) (http://www.e-azerbaijan.info/site/news/2465)?

Ölkəmizin rabitə şəbəkələrinin inkişafının əsasını bu alqoritm üzrə təsvir etmək olar:

Ölkənin rabitə sisteminin səmərəli və davamlı fəaliyyət göstərməsi üşün bütün rabitə vasitələrinin (o cümlədən nəqliyyatda), texnoloji vahidliyinin, bütövlüyünün başa çatdırılması (məsələn, əgər yenisi ilə əvəz edilməsə NGN-yə qəti keçid);

Şəffaflığı təmin etmək üçün respublkanın rabitə şəbəkələrinin qeyri-dövlət nizamlayıcısı tərəfindən ölkənin Rabitə Və Nəqliyyat Nazirliyindən xaric idarə olunması (menecmenti);

Alternativlik və rəqabəti təmin etmək nəqsədi ilə ölkə ərazisində Azərbaycanın bütün fiziki və hüquqi şəxsləri tərəfindən ayrılmış şəbəkələrin yaradılması;

Rabitə sektorunun ən zəif hissəsinin həlli - rabitə sektorunun etibarlılıq və müntəzəmliyinin artırılması ilə ölkənin rabitə şəbəkələrində son milin (1852 metr) keyfiyyətinin yüksəldilməsi (xüsusilə də Azərbaycanın kənd rabitə şəbəkəsinin);

Azərbaycanın yeni bədnam kağız layihələri və s. imtina etməsi.

Azərbaycanın rabitə sektorunun səmərəliliyinin artırılması üçün yaxın iki ildə ölkənin rabitə sektorunun, bu tədbirlər nəzərə alınmaqla, yenidən strukturlaşdırılmasına yönəlmiş tədbirlər kompleksini həyata keçirmək lazımdır. Çünki daha vaxt qalmayıb. Ona görə də Azərbaycanın telekommunikasiya sahəsində milli mənafeyin nəzərə alınması rabitədə xidmətlər bazarının qeyri-dövlət tənzimlənməsi üzrə ən vacib məsələlərin həllini tələb edir.

Tələb olunur: texniki siyasətin şəffaf prosedurlarının tətbiqi; ölkənin mövcud rabitə şəbəkələrinin müasirləşdirilməsi; abunəçilərin üç kateqoriyası üzrə - əhali, dövlət təşkilatları və sahibkarlar - rabitə xidmətləri tariflərinin strukturunun təkmilləşdirilməsi; yerli rabitə istehsalçının yaradılması; sahənin yaradıcı surətdə idarə olunması və KİV-lə müharibə yox, onların fəaliyyət göstərməsi şəraitində milli təhlükəsizliyin təmin edilməsi.

Bu gün dünyada informasiya infrastrukturunun qloballaşması baş verir: müxtəlif ölkələrin rabitə şəbəkələri müasir sivilizasiyamızın əlaqələndirici və birləşdirici, möhkəmləndirici hissəsinə çevrilir. Buna görə də milli mənafe ölkənin hər bir sahəsinin inkişaf konsepsiyasında əks olunmalı və bu ölkələrin perspektiv inkişafının əsas sənədi olmalıdır.

Çoxları bilir ki, nəqliyyat və rabitə sahəsində canlı pullar vardır, yeni sahə mənfəətli və səmərəlidir. Ölkədə milli mənafeyin nəzərə alınması milli gəlirin əhaliyə göstərilən xidmətlərin qiymətlərinin artırılması və ya informasiya saytlarının bağlanmasına deyil, Azərbaycanın müstəqilliyi və təhlükəsizliyinin artırılmasına yönəldilməlidir.

Rabitə sektorunun səyləri mobil telefonların qiymətlərinin əlçatanlığının təmin olunması ilə tariflərin endirilməsinə istiqamətləndirilməlidir. "İslahatlar"ın həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan iqtisadiyyatının aparıcı qüvvəsi şəffaflıq üçün çox lazım olan rəqabət və alternativ olmalıdır. Dövlət tənzimlənməsi isə (görünür, mümkün olmayan missiya kimi), hətta "yol xəritələri" mövcud olduqda belə, Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün real həyati səmərəsi olmayan yalnız yarımçıq tədbirlərdir.