POLŞA `POSTSOVETÇILƏRI` BIRLƏŞDIRDI

Çoxdandır arzu edirdim Polşada olmağı. Axır ki, nəsib oldu. Polşa-Çexiya-Slovakiya Həmrəylik Fondunun təşkilatçılığı ilə Polşanın paytaxtı Varşava şəhərində iki həftəlik təcrübə keçdim. Əslində, bu, mətbuat işçiləri üçün "Müstəqil mətbuat - IX" layihəsi çərçivəsində keçirilən söz azadlığına həsr edilmiş təcrübə idi. Mənim üçün isə bu, həm də kiçik bir həyat təcrübəsi oldu.
İlk dəfə idi ki, ölkəmizin hüdudlarından kənara çıxırdım, özü də Avropa ölkəsinə. Hər şey maraqlı idi - şəhərlər, insanlar, mədəniyyət, mentalitet. Avropa mədəniyyəti elə bil bizim milli mentalitetimiz əsasında qurulub. Böyüyə-kiçiyə hörmət, mərhəmət, təbəssüm, gülərüzlülük, qonaqpərvərlik... Amma təəssüf ki, bizdə indi bu dəyərlərə hörmət və riayət edənlər azdır...
Əvvəlcə iştirakçısı olduğum proqram barədə. Bir müstəqil informasiya agentliyinin əməkdaşı kimi, bu, mənim üçün çox maraqlı və əhəmiyyətli təcrübə idi. Polşanın ən iri qəzet, jurnal redaksiyalarında, televiziya və radiolarında, informasiya agentliklərində, parlamentdə, Mətbuat Şurasında, Seçki Komissiyasında və s. maraqlı görüşlər keçirdik. Hamı bizə Polşada mətbuatın, söz azadlığının vəziyyəti ilə bağlı öz mövqeyini, fikrini bildirirdi. 1989-cu ilə qədər Polşa mətbuatında senzura mövcud olub. Senzuranın ləğvindən sonrakı 20 il ərzində söz və mətbuat azadlığı sahəsində böyük nailiyyətlər əldə olunub. Bu gün bizimlə görüşən heç bir mətbuat işçisi söz azadlığı ilə bağlı şikayətçi olmadı.
Amma, sözün açığı, burada da müəyyən ziddiyyətlər var idi. Jurnalistlər, redaktorlar siyasətçilərin - nə hakimiyyətyönlü, nə də müxalifətçi siyasətçilərin qəzetlərə heç bir təsiri olmadığını, bütün jurnalistlərin müstəqil olduğunu deyirdilər. Amma siyasətçilərlə görüşümüzdə sonuncular müstəqil jurnalist olmadığını, bütün jurnalistlərin bu və ya digər siyasətçidən, siyasi partiyadan asılı olduğunu bildirdilər. Bununla yanaşı, hər iki tərəfin bildirdiyinə görə, Polşada da jurnalistlər və mətbu orqanlar tez-tez tənqidi yazılarına görə məhkəmə təqiblərinə məruz qalırlar, amma bizdən fərqli olaraq, əksər hallarda proses jurnalistlərin xeyrinə başa çatır.

Daha bir maraqlı məqam: Polşanın Dövlət büdcəsindən maliyyələşən Mətbuat Agentliyində görüş zamanı redaktora sual verdim ki, müxalifətin hakimiyyətlə bağlı tənqidi mövqeyini yayırlar, ya yox. Müsbət cavab aldım. Bəs buna görə dövlət süni maliyyə problemləri yaratmır ki? Əlbəttə, yox.
Mətbuat Şurasında da vəziyyət bizdəkindən çox fərqlidir. Burada MŞ müstəqildir, sözün əsl mənasında!
Keçim "həyat təcrübəsinə". Proqramda Azərbaycanla yanaşı, Ermənistan, Gürcüstan, Ukrayna, Belоrusiya və Moldovadan da nümayəndələr iştirak edirdi. Heç təəccüblü deyil ki, hami bizə - azərbaycanlılara bir növ həsədlə baxırdı. Azərbaycanın zəngin ölkə olduğunu düşündükləri üçün. Amma tanışlığımız, söhbətlərimiz əsnasında bizə baxıb, özlərinə şükür etdilər. Yox, söhbət bizim ölkəmizlə bağlı şəxsi mövqeyimizdən getmir. Sadəcə olaraq, ölkələrimizdə əmək haqları, təqaüdlər, ərzağın, kommunal xidmətlərin qiymətləri, nəqliyyat sahəsində vəziyyət və s. haqda danışırdıq. Əvvəldə ölkəsini ən kiçik və ən yoxsul ölkə hesab edən Moldova nümayəndəsi bizim müəllimlərin orta əmək haqqının məbləğini eşidəndə dəhşətə gəldi. Hələ neft-qaz ölkəsi ola-ola elektrik enerjisi üçün ödədiyimiz məbləğləri demirəm...
Bütün nümayəndələr keçmiş SSRİ ölkələrini təmsil etdikləri üçün gündəlik həyatda qarşılaşdığımız problemlər, demək olar ki, eyni idi. Amma müxtəlif dərəcələrdə. Azərbaycandan bir az pis vəziyyətdə olan təkcə Ermənistan idi.
Mətbuatın vəziyyəti də adını çəkdiyim bütün ölkələrdə oxşardır. Hər birində müstəqil və müxalif mətbuat sıxışdırılır, təqiblərə məruz qalır, mətbuat sahəsində hərtərəfli qanunvericilik mövcud deyil, qanunlarda boşluqlar var. Bu səbəbdən Polşa nümayəndələri ilə görüşlərdə iştirakçıların hər birinin sualları digərləri üçün son dərəcə maraqlı olurdu. Mətbuat sahəsində, sözün açığı, bizdən betər olanı da var - Belorusiya. "Rzeczpospolita" qəzetinin redaksiyasında divarda Belorusiyada söz azadlığına dəstək məqsədilə hazırlanmış bir qəzet nüsxəsi asılmışdı. Qəzet səhifəsində bir-iki müsbət mənalı söz açıq olmaqla, qalan bütün səhifə qara rəngə boyanmışdı və Belorusiyada söz azadlığının bu şəkildə olduğu qeyd edilmişdi. Maraqlı alınmışdı.
Ümumiyyətlə, proqramda Belorusiyanı təmsil edən iştirakçının, habelə görüşdüyümüz Polşa mətbuat işçilərinin dediklərindən anlamaq olardı ki, Belorusiyada demokratik azadlıqlar həddindən artıq çox məhdudlaşdırılır və insanlar siyasi baxışlarına görə kəskin tənqid və təqiblərə məruz qalırlar. Amma bir müsbət cəhət də var. Bu ölkədə insanların siyasi iradələri, öz düşüncə tərzləri var. Bütün təqiblərə baxmayaraq burada müxalifətçi tələbələr ali məktəbdən qovulmaq təhlükəsini gözə alıb tətil etməkdən, insanlar icazəsiz də olsa mitinqlərə çıxmaqdan qorxmurlar. Bizdəki kimi, hələ mənəvi cəhətdən də asılı olan kölə halına düşməyiblər.
Bir az da Ermənistandan danışım. Erməni nümayəndə bizə çox loyal münasibət göstərirdi. Hətta söhbətimiz zamanı dedi ki, atası vaxtilə - sovetlər dövründə azərilərlə işləyib və deyir ki, onlar - yəni biz - çox yaxşı milətdirlər, hətta gürcülərdən, bizdən də yaxşı... Amma torpaq adı çəkən kimi söhbəti "fırladır", "yox, bu məsələdə bilmək olmaz hələ kim haqdır, kim nahaq" və s. deyirdi.
Erməniyə sual verdim - "bizdə hər gün Müdafiə Nazirliyi məlumat yayır ki, ermənilər filan-filan istiqamətdə atəşkəsi pozub, cavab atəşi ilə düşmən susdurulub, bəs sizdə nə yazırlar"? Dedi ki, bizdə də əksinə, yazırlar ki, Azərbaycan atəşkəs rejimini pozur, biz də onları susdururuq. Əslində elə belə cavab alacağımı bilirdim. Amma şəxsən mənə bir Azərbaycan vətəndaşı kimi həqiqəti bilmək çox maraqlı olardı. Düzü, nə özümüzünkülərə, nə də onlara inana bilirəm.

Polşada din də digər Avropa ölkələrinə nisbətən çox inkişaf edib. Kilsəni ziyarət edən katoliklərin sayı kifayət qədərdir. Yolumu müsəlmanlara məxsus ibadət evinə saldım ki, burada islamın vəziyyəti ilə maraqlanım. Öyrəndim ki, Polşadakı müsəlmanların əksəriyyəti çeçenlər, Pakistan, cənubi Afrika ölkələrindən, Misir, Əfqanıstan, İraqdan bu ölkəyə müxtəlif səbəblərdən gələnlərdir. Amma məsciddə polşalı qızların ibadət etdiklərini görəndə yaxşı mənada təəccübləndim. Onlarla bir az söhbət etdikdən sonra Allaha şükür etdim ki, haqq din olan islam artıq qeyri-müsəlman ölkələrinə də yol tapıb. Onlardan birindən islamı necə qəbul etdiyini soruşdum. Dedi ki, həmişə islamın qadınları azadlıqdan məhrum etdiyini, bu dinə görə onların həmişə döyülüb-söyüldüyünü eşidirdim. Bunları islamın öz mənbəyindən öyrənməyə başladım. Öyrəndikcə də islam haqqında deyilən bütün mənfi fikirlərin yalan olduğunu, haqq yolun elə islamdan keçdiyini dərk etdim.
Məscidin imamı ilə də görüşüb, söhbət etdim. Bu ibadət evinin 1991-ci ildən mövcud olduğunu, məscidə gələnlərin çox olduğunu, cümə namazı zamanı ibadət edənlərin sayının 300-350 nəfərə çatdığını, burada ərəb dili, Quran kurslarının təşkil edildiyini öyrəndim. Doğrudan da, fəxr ediləsi haldır.

Varşavada və gəzməyə vaxt tapdığım ikinci şəhərdə - Krakovda mədəniyyət abidələrinin gözəlliyi, mühafizəliliyi diqqətimi cəlb etdi. Krakovu ümumiyyətlə tarixi abidə adlandırmaq olar. Çox qədimi, yenidənqurmaya məruz qalmamış gözəl bir yer, sanki, nağıllar aləmi idi. Yeri gəlmişkən, nəinki Krakovda, heç Varşavada da hündürmərtəbəli binalar gözümə dəymədi. Paytaxtda tək-tük biznes mərkəzləri var idi ki, bir az çoxmərtəbəli idi. Amma daha şəhər bizim Bakı kimi "novostroykaların" içində itib-batmırdı.
Polşada həftə sonu əksər muzeylərə giriş pulsuzdur. Bizimkilər isə xarici vətəndaş görən kimi biletlərin qiymətini azı 2-3- dəfə qaldırırlar. Real olmasa da, çox istərdim ki, bizdə də belə təcrübə tətbiq edilsin, tariximiz, mədəniyyətimizlə tanış olmaq istəyənlər üçün şərait yaradılsın.

Vüsalə