RIÇARD BONA CORC BENSONA �QARŞI�: SƏRBƏST IFA VƏ �HEYKƏLLƏŞMƏ�

Bakıda keçən iki caz konsertinə bu kiçik replikanın başlığı ibnəsayaqdı,başa düşürəm.Amma neyniyək - incəsənətin hər sahəsindəki qısqanclıq cazda da var,çoxdur. Lakin caz mühüm bir xüsusiyyətlə fərqlənir. Caz dünyası nəhəng bir ailə kimidir - onların yolları çox yerdə- konsertlərdə, birgə disklərdə, müxtəlif qitələrdə kəsişir. Caz ifaçıları özlərini ifa edir, çox zaman başqalarını da təfsir edirlər, o vaxta qədər ki, özgə caz mövzusu özününküləşməyib. Caz tənqidçiləri üçün bu böyük sərbəstlikdir, onlar bu labirintə hindusun "Mahabxarata" və ya "Ramayana"nın dolaşıq şəcərəsinə bələd olduğu kimi bələddirlər və sənətkarların musiqi şəcərəsində fır-fır fırlanırlar. Corc Bensonu ilk dəfə otuz il əvvəl, Riçard Bonu isə bu payız eşitmişəm.
Mən caz tənqidçisi deyiləm və sadəcə öz hisslərimi bölüşürəm. Xoşbəxt təsadüfdən bu iki konsert - Afrika əsilli Riçard Bona və əfsanəvi Corc Benson - demək olar ki, bir ayda keçdi və hər iki konsertdən aldığım təəssüratlar mənim üçün vahid caz bayramı obrazında birləşdi. Artıq öz təxəyyülümdə (məni buna görə qınamayın) iki musiqiçinin, bəlkə də caz mədəniyyətinə iki yanaşmanın qiyabi yarışı canlanıb. Qabaqcadan boynuma alıram - mənim üçün qalib Riçard Bonadır.
Bensonun konsertini böyük səbirsizliklə, günləri sayaraq gözləyirdim. Doğrudan da, Bensonu gənc yaşlarından tanıyan və dinləyən orta və yaşlı nəsil üçün konsert əsl bayrama çevrildi. Ustadın elektrogitarası heyrətamiz səslənirdi.Tamaşaçılar ilk notlardan onun məşhur xitlərini tanıyır, alqışlayırdı. Elə xatırlama sevinci özü bu bayramın leytmotivinə çevrildi.
Benson elə nəhəng musiqiçidir ki, barəsində hər hansı düşüncənin ona istisi-soyuğu keçmir. Ancaq özüm üçün fikirləşirəm: nəyə görə onun konsertindən təəssüratım gözlədiyimdən xeyli zəif oldu? Axı o həqiqətən də əfsanədir! Görəsən, doğrudanmı hər şeyin günahkarı mənim ondan ilahi bir ifa gözləməyim oldu?!
Bizim eşitdiyimiz və gördüyümüz mənim nə vaxtsa ozüm üçün caz konserti adlandırdığıma bənzəyirdi. Musiqiçinin səhnəyə çıxaraq bir vaxtlar - bəlkə on il, bir il, bəlkə də sırağagün tapdığı mükəmməl formaları nümayiş etdirdiyi konsertə. Bu çox gözəldir, bəzən yarandığı anda olduğu tək mükəmməldir, lakin bununla belə donmuş formadır. Axtarış yoxdur, ona artıq hər şeyin düzəldiyi, tamamlandığı hər hansı bir memarlıq abidəsinə olduğu kimi baxıb zövq alırsan. Hər şey o qədər düzdür və dəfələrlə yoxlanıb ki, artıq "heykəlləşib" və təkmilləşməyə ehtiyacı yoxdur. Siz yəqin dəfələrlə özünüzdə bunu hiss etmisiniz, filmlərdə və ya albomlarda dəfələrlə gördüyünüz memarlıq abidəsi önündə durub hamı ilə bərabər ağzınızı ləzzətlə marçıldadaraq baxırsınızınız. Lakin sonra dərhal bu abidənin bətninə keçməyə, gizlənmiş formaları görməyə, onlara toxunmağa, bir sözlə, cismin canlı toxumasını və onun yaranma anını hiss etməyə can atırsınız. Yəqin mənimsəmə dinamizmi belə qayıdır.
Əlbəttə, Bensonun konserti hər mənada böyük zövq və musiqi bayramı idi. Amma, belə, əhli-hal dilində desək, о мəni "tərpətmədi"... Bəlkə ona görə ki, mükəmməllikdə həmişə cuzi bir soyuqluq olur. Çörçilin sevimli ifadəsində deyildiyi kimi - Perfection is unperfection. Bəlkə doğrudan da cazın əsl həyatı dünyanın bütün paytaxtlarında səpələnmiş gecə caz-klublarında keçməlidir?
Bu konsertdə hər şey bir cür "heykəlləşmiş" idi. Mənim üçün heç də təsadüfi deyildi ki, yazanların çoxunun diqqəti Bensonun məşhur gitarasına - qızıl suyuna salınmış simləri olan, qızıl qrifli yarıakustik Ibanez GB10 gitarasına yönəlmişdi. Оnlar final vaxtı ustadın göyə dikəlmiş qollarından barmaqlarındakı üzükləri, biləyindəki bilərzikləri, bu bahalı metalları görürdülər. "Heykəlləşmə" fenomeni göz önündə inkişaf edir.
Ustad çalıb qurtaranda gördüm ki, bir neçə nəfər səhnədə Bensonun əlini sıxmaq üçün ona tərəf uzanırlar. Nə demək olar ki, hər musiqiçinin fanatları var və onlar üçün kumirləri ilə canlı təmas vacibdir. Belələrinin sayı ədəbsizcəsinə çox idi. Təhlükəsizlik xidməti onların axınını dayandırmayanadək, yaşlı musiqiçi artmaqda olan fanatların əllərini sıxaraq səhnə boyu narahat tərzdə vurnuxurdu.
Bensonun konsertindən sonra qarderob otağında hamı bir-birinə eyni sualı verirdi: necə idi? Və başlarını tərpədirdilər: əla! Benson doğrudan əğdahadır. Hələ bir olmasın da- nüfuzlu "Qremmi" musiqi mükafatının onqat sahibi. Bəs bu qeyri-məmnunluq hissi haradan yarandı axı? Yaxşı, bunu heç qeyri-məmnunluq deyil, yüngül məyusluq adlandıraq. Bax bunu anlamaq istərdim...
Caza cücrbəcür hala düşmək niyyətiylə gəlirsən: "ayaqlarını gərnəşənəcən uzatmağa" - (bu tam normaldır) və ya əvvəllər məlum olmayan yeni ritmlər, emosiyalar, mənalara qapılmaqmağa. ən. Tam sərməst olmaq üçün tamaşaçılarla dilxoşluq etmək vacib deyil. Xatırlada bilərəm, keçən caz festivallarında Co Zavinul da, Xerbi Xenkok da tamaşaçını öz axtarışlarına dəvət edir, heç də onunla dilxoşluq etməyə çalışmırdılar. Onlar yeni səslərini, ritmik tapıntılarını təklif edir, yeri gəlmişkən, bizim gözləntilərimizlə hesablaşmırdılar. Təkcə iş arası onlar əvvəlki, keçmiş günlərdəki "öz"lərini göstərirdilər. Yəqin bizi çaşqınlıqdan qurtarmaq üçün.
Pop-cazda yeniliklərlə (tapıntılarla) təəccübləndirmək çətindir. Razıyam, burada əsas tanıma sevincidir. Ancaq səsin yeni ahəngini eşitmək, duymaq çox vacibdir. Elə bil köhnə tanışın nəsə təzə, tanış olmayan qiyafədədir. Və təkrar edirəm, səhnə ilə zal arasında yaranan təmas zamanı "oxxay" deyənəcən uyasan. Bax elə bu, məncə, baş vermədi. Hərçənd "ye-ye" də oldu, səhnədə musiqiçiləri dəstəkləmək və təmas qılıcına çatmağa ayağa qalxan zal da oldu.
Incəsənətdə çox incə və sadə bir şey var - ustadın fəda olmaq dərəcəsi. Söhbət fiziki fədadan getmir: Benson yaşına görə çox çevik idi. Heç texniki fədanı da demirəm. Bəzən ustalıq elə böyük ola bilir ki, fədalıq-can qoymaq özü belə şərtsiz görünür. Yenə də, hətta ən parlaq ifada belə biz, ingilislərin "message" adlandırdıqlarını, yəni şəxsən mənə ünvanlanmış müraciəti, ruhun qəlbimizdə uzun müddət əks-səda verəcək görünməz emanasiyasını axtarırıq. Səsin gözəlliyi və bu sirli, hissedilməz "message" həmişə və mütləq üst-üstə düşmür. Sanki ustad böyük olduqca "çalmayaraq çalmaq" daha asandır.
Dahi skripkaçı Corce Enesku memuarlarında bəstəkarlıq həvəsi ilə alışaraq skripkaya necə nifrət etdiyindən danışır. Konsertlərindən birində ön sırada hansısa yaşlı qadının skripkanın səsindən ağladığını görəndə skripkanı ona çırpmaq və musiqi bəstələməyə getməkdən özünü güclə saxladığını xatırlayır. Əminəm ki, həmin gecə o dahiyanə çalırdı, lakin musiqiyə ruh və ya fəda adlandırdığımız o incə, hiss olunmaz şeyi vermirdi. Düşünürəm, o zalda kimsə bunu duydu. Böyük aktrisa və zarafatçıl Faina Ranevskaya bir dəfə Smoktunovskini arabir əsl qızıl qəpiklər verən dahi qəlp pul kəsən adlandırıb. Smoktunovskiy şübhəsiz, böyük sənətkar idi və onun texniki ustalığı o qədər qüsursuz idi ki, o, yarımgüclə oynayanda da heyranedici ola bilirdi. Böyük Smoktunovski isə, deyirlər, aktrisanın acı zarafatında kiçik həqiqəti sezib incimədi. Bir çox illər bundan əvvəl böyük musiqiçinin konsertlərində mən özüm də bunu yaşamışam. Bəzilərində o heyran edir və musiqi adamın sümüyünə işləyirdi. Bəzilərində isə səs eynən sehrli idi, lakin nəyə gorəsə təsir etmirdi.
Benson özünü və bizim onun haqqında xatirələrimizi gətirdi. Nəhayət, o, bizim Bakının səhnəsindəydi və xatirələr onun çaldığı və gösstərdiyi ilə üst-üstə düşürdü. Bundan o yana heç nə...
Bəlkə sadəcə dəmi çatmırdı. Mənim üçün növbəti hündürlüyü keçmək üçün uzun ağacla qaçan İsembayeva, sirkin günbəzi altında ağlasığmaz hərəkətlər edən sirk gimnastı və indicə "xoruz"buraxacaq dərəcəsinə qədər yüksək not götürmüş saksafonçu arasında böyük fərq yoxdur. Hər yerdə dəm, əhli-hallıq. Caz musiqiçisi həmişə harasa irəliyə, mümkünsüzlüyə, Xulio Kortasarın Çarlz Parkerin xatirəsinə həsr olunmuş "Təqibçi" hekayəsinin qəhrəmanı demişkən "sabah çaldığına" meyldir.
Təxminən bir ay əvvəl isə mən tanımadığım Riçard Bonanın konsertidə oldum. Bu, xoşbəxt təsadüf musiqiçinin çıxış etdiyi rus dramasının yanından keçərkən Bakı Caz Festivalında baş verdi. Caz haqqında daha çox məlumatlı olan tanışlarımdan kimsə dedi ki, bu, ya Şərqi Kamerun, ya da Şərqi Seneqaldan Riçard (Rişar) Bonadır. Sonradan bildim ki, o, Bensonla çalıb, on il Fransanın ən avtoritetli cazmenlərindən biri olub, Zavinul və Makferrinlə albomları var və dünyanın ən yaxşı bas-gitaristlərindən biri kimi tanınır. Bir şey o saat görünürdü: əla musiqiçidir - lazım olduqda fikri cəmlənmiş, lazım olduqda isə sadə və ünsiyyətə açıqdır.
Konsertin ilk dəqiqələrindən elə görsəndi ki, bu, etnik cazın adi təqdimatıdır. Konsert çox melanxolik notlarla başlandı. Ritmin hədsiz qaçışı və ya ifadə sərbəstliyi kimi melonxoliya da cazın canıdır. Caz melanxoliyası heyranedici, meditativ idi. Ikinci planda dəqiq ritm olmasa idi, mən ümumiyyətlə Afrikaya uça bilərdim. Amma ritm geri qaytarırdı və elə bilirdim ki, bütün gecə belə keçəcək... Gözəl, incə, zərif... Kimsə cazı intihar edənlərin musiqisi adlandırıb, onda caz melanxoliyası buna ən yaxşı yoldur. Adamın tənha səsi səni böyük dünya haqqında fikirlərə qərq edir və təəccüblü olsa da, bu dünyada əriyib yox olmaq qorxulu deyil. Bu melanxoliya da mənə bəs edərdi, hərçənd konsertə başqa ritmik kökdə gəlmişdim.
Sonra isə, sən demə, dünya caz tənqidinin çox yazdığı bir şey başlandı. Bonanın heyranedici çevikliyi, onun dinləyiciyə uyğunlaşma bacarığı, konsert zamanı energetik, emosional və məna çalarlarını dəyişmək bacarığı. Onu da yazırlar ki, Bonanın kollektivi dinləyicini özünə tabe edə bilir. Və mən bunun nə qədər vacib və lazım olduğunu başa düşürdüm - tabe etməyərək tabe etmək. Bu, cazın azadlıqsevər ruhuna necə də uyğundur.
Bona hiss etdi ki, kütləyə bu lazım deyil, o, daha sıx dinamik ünsiyyət tələb edir, çünki caz onun üstündə durur... Zal bu gözəl ansamblın səs palitrasına öyrəşənədək, Bona auditoriyaya yollar axtarırdı. Zaldan qarşılıqlı dalğa gəlmədisə, caz məhv olur.
Riçard Bonada nə valeh etdi? Ola bilərmi ki, təkcə onun ustalığı, cazibəsi, oynaqlığı? Mənim üçün bu, zalla sərbəst ifa gecəsi idi. Əvvəllər tanımadığımız ritmlərlə bizə "əziyyət verərək" o, tamaşaçıya yol axtarmağa başladı və tapdı da. Onun üçün özünüifadə az idi və Bona ünsiyyət açaqlarını axtarmağa çalışırdı. O, musiqiyə sevgisilə hamını yoluxdurmaq istəyirdi və... çox danışırdı. O bütün gecəni danışa bilərdi, onsuz da bu musiqili ritmik ünsiyyət idi. Amma bizim caz tənqidçimizə bu toxunurdu, mənə isə yox. Sanki köhnə tanışlarla danışaraq Bona musiqini yaddan çıxarmırdı. Gah qəfildən gitarada yeni gözəl passajlar ifa edir, gah zalla mahnı oxuyurdu. O, musiqi tapıntısı - muğam haqqında danışmağı da yaddan çıxarmadı, hətta sadəlövhcəsinə onu
i-poduna yazdığını da göstərdi. Burada yaltaqlığın kölgəsi belə yox idi. Artıq konsertdən sonra İnternetdə oxudum ki, Riçard Bona uşaqlıqdan yüzlərlə caz yazılarına qulaq asıb, görkəmli ifaçıların texnikasını asanlıqla gitarada "götürürdü". Onun musiqi qabiliyyəti barədə isə, sən demə, əfsanələr dolaşır, Bona az qala bütün alətlərdə çalır. Beş yaşında isə özü üçün ksilofon düzəltmiş və gündə səkkiz-doqquz saat çalırmış. Bütün caz musiqiçiləri bir qədər Motsartdırlar, çünki uşaqlıqdan çalmağa başlayırlar. Bona üç yaşından çalır və otuz doqquz il dayanmadan çalmaqda davam edir.
Hər nə hazırlansa da, əsl caz həmişə elə təəssürat bağışlayır ki, sanki musiqi yalnız indi, bu gecə, sənin gözlərinin önündə yaradılır və çətin ki, ikinci dəfə eynən belə səslənsin. Musiqiçi sənin gözlərinin qarşısında yeni fikirlər, yeni imkanlar axtaranda valeh edir. Əli klavişlərin üzərində elə sürətlə qaçır ki, klaviaturanın kənarına çıxanda sənə elə gəlir ki, o, havada klavişlər taparaq hələ də çalır. Simlərlə də eyni şey... Bu sonsuz "Mən bacardım!", "mən bunu etdim!" xoşuma gəlir. Mənim üçün bu, cazda əsas hissdir və Bona onu bacarır.
Bizim balaca milli zəifliyimiz var. Xaricilər Bakı və ya Azərbaycan sözlərini işlədəndə xoşumuza gəlir. Bəlkə bizə elə gəlir ki, dünyada bizi daha çox tanımağa başlayırlar və bundan zövq alırıq. Bona bunu hiss etdi və konsert zamanı dəfələrlə Azərbaycan sözünü işlədərək zalı sevindirirdi. Vətənimizin adını dəqiq, lakin xüsusilə ahəngdar və artikulyativ tələffüz edirdi. Mənə elə gəldi ki, burada istehza da var idi. Vətəninizin adı xoşunuza gəlir, uşaqlar? Nə olar ki, bu mövzuda da çalaq, musiqi ifa edək.
Konsertin ortalarında o özünün həqiqətən də cazın vətənini xatırladan valehedici afrika mahnılarına qayıdanda zal artıq nəfəsini dərməyərək ona qulaq asırdı. Möhkəm fon ritmi isə bizi bu gözəl musiqiçiyə bərk bağlayırdı. Onu və onun komandasını saatlarla dinləmək olardı. Onlar özlərini və bizim içimizdə bizim özümüzü kəşf edirdilər. Auditoriya təkrar ifaya çağırışında daha inadlı olsa idi, o bəlkə də yenə və yenə çalardı.
Təxəllüyümdə qurduğum təkbətək döyüşdə Riçard Bona Bensonu "nokaut" etməsə də, ən azından say hesabı ilə qalib gəldi. Burada iş yaşda deyil. Çox qoca Lui Armstronq çox cavanlardan cavan idi. Bəlkə, məsələ həm də azadlıqdadır. Özündən, öz şöhrətindən azadlıqda. Corc Benson bütün caz stillərini yoxlayıb və ola bilsin ki, bu gün o, Riçard Bona üçün ustaddır. Bakı konsertındə Riçard Bonanın repertuarı stil seçimi baxımından elə bil daha dar idi. Ancaq onun özü daha geniş və sərbəst görünürdü - bu da cazın möcüzələrindən biridir.
Hər halda gözəl musiqi bayramı baş tutdu...