Rüstəm İbrahimbəyovu yada salarkən

Bu il görkəmli yazıçı, kino dramaturqu və kinorejissor Rüstəm İbrahimbəyovun 85 yaşı tamam olardı.

İlk dəfə özümü Avropa mədəniyyətinin bir parçası kimi ,Rüstəm İbrahimbəyovun əsərlərini oxuyan zaman hiss etdim. Onun yazı üslubu ilə Heminqueyin ədəbi stili arasında oxşarlıq vardı. Mənə elə gəlirdi ki, povestlərdə cərəyan edən hadisələr dünyanın istənilən meqapolisində baş verə bilər. Yalnız azərbaycanlı olduğu üçün ,bəzi nüanslardan hadisənin Bakıda baş verdiyi oxucuya əyan olur, və o bundan məxsusi zövq alır. Əsərlərinin əsas simaları, siravi insanlar , oxucuya yaxinligi ilə seçilir. Oxucu bu qəhrəmanlarda sanki özünü görür. A.Kançalovskinin təbirinca desək yazıçının nə hiss etdiyini oxucu da hiss edir. Povestlərin qəhrəmanları tək olsalar da, böyük daxili aləmlari hesabina tənha deyillər. Xaraktercə güclü olduqları üçün onları sındırmaq olmur.

Yazıçının “ 9-cu Xrebtovıda” povesti milliliyi ilə seçilir. Əsərin əsasında rejissor E.Kuliıyev tərəfindən “Bir cənub şəhərində” filmi çəkilib. Bu Eldar müəllimin ilk işlərindən olmasına baxmayaraq fikrincə ən yaxşı filmidir. Filmə baxan zaman bəzi assosasiyalarima heç bir tənqidi və analitik yazılarda rast gəlmadiyim üçün oxucularla bölüşmək istədim. Povest və film çoxdan yazılmasına baxmayaraq mövzu aktuallığıni itirməyib. Əsərin ana xətti daimi bir mövzu olan yeniliklə köhnəliyin mübarizəsinə həsr olunub. Hadisə köhnə Bakı məhəllələrinin birində baş verir. Dünyanın surətli inkişafına baxmayaraq insanlar burada köhnə adət ənənələrə uyğun həyat sürürlər. Lakin artıq lap yaxında (prokurorun oğlu və dostları) yeni həyatın izləri görünməkdədir. Onlar ətrafdakılardan mədəniyyətləri, təhsilləri, peşələri, danisiq tərzləri , geyim stili ilə fərqlənirlər. Onlara marağlı olan mövzular dünyəvi problemlərdir. Qadınlar kişilərlə dostluq etməkdə sərbəstdirlar. Digər tərəfdə isə əsas mövzu adət və ənənələrin qorunmasıdır. (məhəllə sakini ilə prokurorun oğlunun yas mərasimindəki dialoqu). Təsadüfi deyil ki, film həbsxanadan çıxan kişinin xəyanətə görə qonşusunu öldürməsi səhnəsi ilə başlayır. Herisçinin bu filma ərsən yazdigı kimi, Bakı qalalarının müdafiəsi cayillardan alindiqdan sonra onlara yalnız ailələrinin və məhəllələrinin namus və qeyrətinin qorunması qaldı.

Lakin zaman artıq öz işini görməkdədir. Əsərin qəhrəmanının bacısı qonşusuna nişanlıdır. Qız institutda oxuyur, müasirliyi ilə seçilir, təmasda olduğu tələbə dostu var. Nişanlısı sadə sürücüdür. O Rusiya səfərindən rus qızı ilə ailə quraraq qayıdır. Bundan sonra məhəllədə vəziyyət gərginləşir. Hamı Bəxtiyardan “günahkarın” ciddi cəzalandırılmasını istəyir. Paradoksal bir situasiya yaranır. Hər iki tərəf bilir ki, qız və oğlan bir-birinin tayı deyil və qurulan ailə xoşbəxt ola bilməz. Həyat sanki özü bu problemi həll etməkdə onlara kömək edir(rusiyada evlənmə). Lakin hamı intiqam istəyir. Hadisənin dramatikliyi orasındadır ki, Bəxtiyarın özü sinfinə mənsub olmayan jurnalist qıza vurulub. Lakin hiss edir ki, bu sevgi baş tutmayacaq. Təzad o qədər böyükdür ki, qız bu məhəbbəti hiss edəndə qorxur. Bəxtiyar böyük tərəddüdlər içindədir. O hardasa qəlbinin dərinliklərində hiss edir ki, məsələnin adət ənənəyə uyğun həlli ən yaxşı variant deyil. Bəxtiyar bir növ araliq vəziyyətdədir. Keçmişdən ayrıla bilmədiyi üçün müasirliyi tam qəbul edə bilmir.

Filmin sonunda Bəxtiyar qonşuların böyük təzyiqi ilə bacısının nişanlısını vurur. Beləliklə, köhnəlik yeniliyə qalib gəlir.

Arxaik həyat tərzinə qarşı bir protest Anarın “Beşmətəbəli evin altıncı mərtəbəsi” əsərində də hiss edilir. Bu povest “Zaur və Təhminə” adı altında ekranlaşdırılıb. Hadisələr yuxarıda qeyd edilən filmdən zaman etibarı ilə bir xeyli sonra baş verir. Azərbaycan iqtisadiyyatında, elmində, mədəniyyətində xeyli irəliləyişlər baş verib. Bakı mədəni inkişafının ən yaxşı dövrlərinndən birini yaşayır. Hadisə elmi və mədəni elitanın daxilində baş verir. Zaur professor oğludur. Elmi Tədqiqat İnstitutunda işləyir. Təhminə isə AZTV-nin lider aparıcısıdır. Onları bir-birinə saf məhəbbət bağlayır. Təhminə müasir qadına məxsus olan bütün keyfiyyətlərə malikdir. O, uğurlu bir qadındır. Sevimli işi, böyük yaradıcılıq təklifləri onun həyatını həddən artıq maraqlı edir. Zahiri və daxili gözəlliyi, mədəniyyəti, peşəkarlığı, intellektuallığı həm də steorotiplərdən azad olduğu üçün kişilər onunla ünsiyyətə can atırlar və o, bundan qaçmır. Bu tip müasir qadını cəmiyyət qəbul etmir. Yerli-yersiz onun uğurlarının kiçildilməsinə, qürur və ləyaqətinin alçaldılmasına xidmət edən replikalar eşidilir. Təhminə boşandıqdan və Zaurla vətəndaş nikahı ilə yaşamağa qərar verəndən sonra bütün yaxın ətraf Zaurun valideynlərinin təkidi ilə (institut direktoru, AzTV-nin rejissoru və s.) Zaur və Təhminə ilə bu ailənin ayrılmasına xidmət edən söhbətlər aparıir. Anonim ironik zənglər mütəmadi olaraq gündəlik həyatın şirinliyini pozur ,araya etimadsizliq salir.

Zaur təzyiqlərə dözməyərək Təhminədən ayrılmaq qərarını verir. Yaxın ətrafin bu məsələyə münasibəti, ayrılıq həsrəti Təhminəni içkiyə aludə edir. Faktiki olaraq Təhminə özünə qəsd edərək vəfat edir. Bunu eşidən Zaur böyük tərəddüdlər içində qalaraq həyatına davam edir. O, artıq verdiyi qərarın düzlüyünə tam əmin deyildir.

Bu əsərdə da köhnəlik qalıb gəlir. Müasir dövr olmasına baxmayaraq mədəni elitanın içərisində bir nəfər də olsun tapılmır ki, iki gəncin münasibətlərinin qorunmasınin tərafdari olsun. Hər sahədə inkişaf olmasına baxmayaraq həyat tərzində dəyişiklik baş vermir.

Beləliklə hər iki əsərdə arxaik həyat tərzi xoşbəxtliyin bərqərar olmasına yox, faciəyə səbəb olur.

Bu problemə sırf şəxsi məişət zəminində baxmaq düzgün olmazdı. Əslində bu həm siyasi, həm də iqtisadi bir problemdir.

Ümumən Azərbaycan və şərq ölkələri çox arxaik bir həyat tərzi yaşayır va bu özunəmaxsus düşuncə tərzi formalasdirir.

Qonşu dövlətlərin birində geyim və müəyyən həyat tərzi qaydalarının pozulmasina görə cəzalar verilir. Digər qonşu dövlətin parlamentinin deputatı qadın gülüşünün hundurluyu barədə fikir yürüdür. Başqa yaxın ölkədə isə VI-IX əsrə qayıdaraq xilafət qurmaq istəyirlər. Zənnimcə bu şərqin inkişafına mane olan səbəblərdən biridir. Sərbəstliyin məhdudlasdırılması, təşəbbüşə yetərli qiymat verilməməsi , tənqidə dözümsüzlük, keçmiş həyat tərzinə sadiqlik, liberal dəyərlərdən məsafə saxlamaq, gənclərin əvəzinə qərar vermək , qanundan cox adət ənənəya söykənmək dünyadan təcridə səbəb olur. Nəticədə ictimai həyatın bütün sahələrində irəliləyiş əldə etmək mümkün olmur. Təsadüfi deyil ki, Yaxın Şərq ölkələrinin əksəriyyətinin müasir zamanda dünya elminə, mədəniyyətinə, texniki inkişafına verdiyi tövhələr çox azdır. Hətta olimpiya oyunlarında daha çox medal almış komandalar siyahısında bu ölkələrin adı yoxdur.

Neftlə zangin va buna görə kifayat qədər varli olan yaxin sərq ölkələri də calbedici ictimai siyasi model qura bilməmislər.Milli va mental cəhətca bu olkələrə yaxin olan , kasb qonsu dövlətlərdan muhacir axininin asasən avropaya olmasi fikrimizi təsdiq edir. .Bu regionun bəzi hissəsi bu gun də sivil dünya ucun təhlükə mənbəyi olaraq qalir.

Şərq həyat tərzində lənglik var. Əgər biz Moskva metrosu ila Bakı metrosunu müşahidə etsək görərik ki, Moskva metrosunda dinamiklik var. Sərnişinlərin hərəkəti sürətlidir. Sanki onlar vaxtlarından qənaətla və effektiv istifadə etmək istəyirlər. Bakı metrosunda oxsar dinamikliya rast galinmir..

Sarqlilar daim tərəddüt icindədirlər. Əgər onları har hansi secim maqaminda müşahidə etsək, görərik ki, onlar operativ qərar verməkdə çətinlik çəkir., verdikləri qərarin məsuliyyətini digərlərinin üzərinə keçirmək istəyirlar Avropalilar nə istədiklərini dəqiq bildikləri üçün seçim aninda operativ və effektiv qərar qəbul edirlər.

Taskinlik ucun deya bilarik ki,belə bir hal qismən Avropada da müşahidə olunur. İtaliyanın Şimali və Cənubu arasında iqtisadi inkişafda böyük fərq vardır. Bəzən simal bölgəsində yaşayanlar cənubdan ayrılmaq haqqında fikirlər yürüdürlər. Bir dövlətin iki hissəsi arasında olan təzadin əsas səbəblərindən biri həyat tərzində olan fərqdir. Cənub adət ənənələrə uyğun yaşamağa üstünlük verir.

Tarixdə yasam tarzinin inkisafa mane oldugunu görüb islahatlar aparan dövlət bascilari olub.Bunu rusiyada 1-ci Pyotor aparib.Uzun müddət avropada yasayan Pyotor vətənə qayitdiqdan sonra iqtisadi ,elmi islahatlarla yanaşi həyat tərzinin dəyisdirilməsinə yönəlmiş qanunlar qəbul edir va bununla o avropa yasam tarzini Rusiyada barqarar etmis olur.Yaşam tərzinin dəyişdirilməsi insanlarin düşüncəsini dəyişir, müasirləşdirir. Indinin ozundə də ruslar sonraki inkisaflarini bu islahatlarla baglayirlar.Ataturkün apardigi islahatlarin bir qismi da bu yöndə olmusdur.

Burada Holliwoodda çəkilmiş “Sonuncu Samuray” filmini yada salmaq istərdim. Filmdə hadisələr XIX əsrin II yarısında uzaq Yaponiyada baş verir. Yenicə təşəkkül tapmış kapitalist üsul idarəçiliyi köhnə feodal fəyat tərzi ilə ziddiyyətə girir. Yapon arxaik həyat tərzinin bariz nümayəndəsi olan samuraylar yeni həyat tərzini qəbul etmədiyinə görə ziddiyyət mərkəzi hökumətə qarşı üsyan həddinə gəlib çıxır. Son vuruşda samuraylar məğlub olur. Burada yenilik qalib gəlir. Final səhnəsində qalib tərəf məglub tarafin gostərdiyi sücaət qarsisinda diz cökərək baş əyir va sanki köhnə hayatla vidalasir

Inkisafin dayaniqli olmasi ucun islahatlar daim getmalidir va burada asas agirliq dovlətin va cəmiyyətin mədəni elitasinin uzərina düsur.

Agabalayev Şahmar,  iqtisad elmlər namizədi