Sahibkara dövlətin maliyyə dəstəyi:

Hansı yeni mexanizmlər olmalıdır?

Azərbaycanda qanuna görə, dövlətin kiçik və orta sahibkarlığa (KOS) sahibkarlığa kömək formalarından biri də, maliyyə resurslarının əldə etmələri üçün güzəştli şəraitin yaradılmasıdır.

Qanuna görə, kiçik sahibkarlığa dövlət maliyyə yardımını İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi həyata keçirir. Kiçik sahibkarlığa dövlət maliyyə yardımı məqsədli proqramlar çərçivəsində güzəştli kreditlər, subsidiyalar, kompensasiyalar, qrantlar, kreditlərə təminatlar verilməsi, lizinqin təşkili, sahibkarlara xidmət göstərən maliyyə-kredit qurumlarına stimullaşdırıcı tədbirlərin tətbiqi formasında həyata keçirilir.

Azərbaycanda KOS-ların inkişafına, o cümlədən maliyyələşməsinə dövlət dəstəyini təmin edən bir sıra təsisatlar fəaliyyət göstərir.  Bu təsisatlar aşağıdakılardır:

•          Sahibkarlığa  Kömək Milli Fondu 

•          Kənd Təsərrüfatı Kreditləri üzrə Dövlət Agentliyi

•          İnformasiya Texnologiyalarının İnkişafı Dövlət Fondu

•          Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti

Bu fondların əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onların verdikləri kredit resursları dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlər hesabına təmin edilir. Eyni zamanda bu təsisatların verdikləri kreditlər güzəştli kateqoriyasına malikdir və bazar səviyyəsində dəfələrlə ucuzdur.

Sahibkara dövlət dəstəyinin dünya təcrübəsi

Xarici ölkələrdə hökumətlər kiçik və orta sahibkarlığın inkişafında maraqlıdırlar və onlara daim dəstək verirlər, xüsusi proqramlar işləyib hazırlayırlar, geniş spektrdə güzəştlər verirlər. İnkişaf etmiş əksər ölkələrdə kiçik və orta biznes əhəmiyyətli iqtisadi və sosial rol oynayır, iqtisadiyyatın dayanıqlı inkişafı, o cümlədən əhalinin bütün təbəqələrində məşğulluğun təmin olunması üçün əsas olan orta təbəqəni təmsil edir. Bu ölkələrdə ÜDM-in 50-70%-i məhz kiçik və orta müəssisələr tərəfindən istehsal edilir. 

İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyinin (İTYİB) USAİD-in maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycanda kiçik sahibkarlığın inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində apardığı tədqiqatda deyilir ki, KOS-ların xarici mənbələr hesabına maliyyə resurslarının formalaşmasını müxtəlif parametrlərdən asılı olaraq təsnifləşdirmək mümkündür. Kreditor və borcalan arasındakı münasibətlərin rəsmiliyinə görə formal (bank kreditləri, lizinq, vençur və faktorinq şirkətləri tərəfindən təqdim edilən vəsaitlər) və qeyri-formal (yaxın adamlardan alınan borclar) mənbə ola bilər.  Formal və qeyri-formal mənbələrin nisbəti şirkətin ölçüsündən və fəaliyyət müddətindən asılıdır. Müşahidələr göstərir ki, kiçikölçülü və yeni fəaliyyətə başlamış müəssisələr başlanğıc dövrü keçmiş iri və orta müsəssisələrlə müqayisədə daha az formal mənbələrə üstünlük verir. Məsələn, Kanadada kiçik və orta müəssisələrin 57%-i maliyyələşmə mənbəyi olaraq şəxsi vəsaitlərindən istifadə edirlər. Halbuki fəaliyyətə yenicə başlamış müəssisədə bu göstərici 77%-ə bərabərdir.

İTYİB-nin ekspertlərinin apardığı tədqiqatda bildirlir ki, maliyyə bazarlarından cəlb edilmiş pul vəsaitləri arasında KOS-ların 2 əsas maliyyələşmə mənbəyini qeyd etmək olar: “Borc vəsaitlərinin cəlb edilməsi hesabına maliyyələşmə (kreditləşmə) və kapital payının güzəşt edilməsi hesabına maliyyələşmə (səhmləşdirmə). KOS-lar arasında yayılan hər iki maliyyələşmə mənbəyi müxtəlif ölkələrdə fərqlidir. Avropa KOS-larının Araşdırma Mərkəzinin (The Observatory of European SMEs) məlumatına görə, müəssisənin kapitalının strukturuna onun göstəricilərindən (ölçüsü, fəaliyyət dairəsi, fəaliyyət müddəti və gəlirliliyi) çox mövcud maliyyə sistemi, o cümlədən ölkənin adət-ənənələri təsir göstərir.

F.Allen və D.Qeyl maliyyə sisteminin iki əsas növünü qeyd edir: bankların fəaliyyətinə əsaslanan (məsələn, Almaniya, Fransa) və maliyyə bazarına əsaslanan (Böyük Britaniya, ABŞ). Birinci halda maliyyə investisiyasının əsas mənbəyi kimi ssudalar çıxış edir, maliyyələşmənin təqdim edilməsi üçün əsas rolu banklar oynayır. İkinci halda, maliyyə sistemi rəqabət bazarının mövcudluğuna əsaslananda digər maliyyələşmə formaları (məsələn, səhmlərin və istiqrazların buraxılışı) vacib rol oynayır. Son 20-30 ilə qədər bu mexanizmlər arasında sərhədlər aydınca görünürdü. Ancaq indi bu sərhədlər əhəmiyyətli dərəcədə itib. 

Beynəlxalq təcrübələr göstərir ki, məhz kreditləşmə kiçik və orta müəssisələrin maliyyə resurslarının formalaşmasında vacib xarici mənbə rolunu oynayır. Kiçik müəssisələrin kredit xətlərindən istifadə səviyyəsi ABŞ-da ən azı 60%, Avropa Birliyi ölkələrində 76%, Kanadada 50% təşkil edir.

Borc maliyyələşməsi ilə müqayisədə kapital payının güzəştə edilməsi hesabına KOS-ların maliyyələşməsi sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə az populyardır.

Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə-kredit baxımından dəstəyinin beynəlxalq təcrübə göstərir ki, kiçik biznesin dəstəklənməsinin effektiv metodu maliyyə dəstəyi göstərmək üçün zəmanət fondlarının yaradılması, mikromaliyyələşmə proqramının həyata keçirilməsi, françayzinqin və faktorinqin tətbiqi, geniş lizinq əməliyyatlarının aparılması təşkil edir.

Kiçik müəssisələr adətən qısamüddətli maliyyələşməyə önəm verirlər. İri müəssisələrdən fərqli olaraq kiçik müəssisələr uzunmüddətli ucuz resurs cəlb etməkdə çətinlik çəkirlər. Hətta kiçik müddətli bank kreditləri yüksək faiz dərəcəsi səbəbindən iri müəssisələrlə müqayisədə kiçik müəssisələri əlverişsiz vəziyyətdə qoyur”.  

Mövcud mexanizmlər necə işləyir?

Hazırda sahibkara dövlət dəstəyi mexanizmləri arasında ən bilinəni Sahibkarlığa Kömək Milli Fondudur. Amma ekspertlər bu fondun fəaliyyətində çatışmazlıqların olduğunu deyir.

İqtisadçı alim Nazim Məmmədov Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun fəaliyyətində qeyri-şəffaflığın olduğunu bildirdi: “Dövlətin sahibkarlığa dəstəyi olmalıdır. Ancaq bu mexanizmlər daha şəffaf, ünvanlı və vasitəsiz həyata keçirilməlidir. Fond yaradılarkən, onun strategiyasında ilkin illərdə sahibkarlığın dövlət büdcəsi vəsaitləri hesabına dəstəklənməsi nəzərdə tutulurdu. İldən-ilə Fonda ayrılan vəsaitlər artırıldı. İlkin illərdə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun verdiyi kreditlər şəffaf həyata keçirilsə də, sonrakı dövrlərdə monopoliyanın şahidi olduq. Bir tərəfdən dövlət başçısı nağdsız ödənişləri stimullaşdırmaq haqqında sərəncam imzalayır. Başqa tərəfdən, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu televiziya ekranlarından kənd sahibkarlarına nağd vəsaitlər paylanmasını nümayiş etdirir.  Sonradan məlum olur ki, burada kifayət qədər mənimsəmələr mövcuddur”.

N.Məmmədova görə, şişirdilmiş bir sıra layihələrə kreditlərin ayrılması heç də kiçik sahibkarlara dəstək xarakteri daşımır: “5-6 nəfər sahibkara 5-10 min manat, arxasında məmur duran bir holdinqə isə 3-5 milyon manatın verilməsi göstərir ki, əslində,  Fond da iqtisadiyyatdakı inhisarçılığı qidalandırır. Sahibkarlığa dövlət dəstəyi ideya olaraq çox gözəli idi. Təəssüf ki, onu icra edənlər çox pis vəziyyətə saldılar. Artıq hər kəs bilir ki, fond müxtəlif banklarla separat danışıqlara gedir, vəsaitlər verir. Bundan əlavə Fonda yaxın olan “biznes” adamlarına dövlət büdcəsindən ucuz vəsaitlər verirlər. Bununla həmin pullar başqa sahələrə yönəldilir, real sahələrə istiqamətləndirilmir. Bu gün Fondun “tələsinə” dümüş sahibkarlara 500-5000 və bəzən daha çox vəsaitlər xərclədib tövsiyyə etdikləri biznes mərkəzlərindən biznes-planlarına, layihələrinə müsbət rəy alırlar. Amma bu rəy adi kağız parçasıdır, sahibkara heç bir köməyi dəymir. Müvəkkil banklar onların müraciətlərinə baxıb kredit ayırmır.  Beləcə minlərlə sahibkar Fondun dolandırıcılığına məruz qalırlar. Bu o deməkdir ki,  bürokratik əngəllər var, pulun mənimsənilməsi prosesi gedir”.

İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzinin sədri Vüqar Bayramov fondun  sahibkarlara güzəştli kreditlərin verilməsinin  müsbət hal olduğunu deyir. Amma bununla belə ekspert hesab edir ki, kreditlərin verilməsi zamanı şəffaflıq, o cümlədən monitorinq mexanizmlərinin olması vacibdir: “Təssüf ki,  kreditlərin verilməsinə nəzarət edən və qərar verən Müşahidə Şurasında vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri iştirak etmir”.

Məlum olur ki,   banklarda 100 min manat kredit almaq üçün illərdir növbəyə dayanan sahibkarlar kredit ala bilmirlər: “Amma yalnız bir sahibkar 3 milyon manat kredit alır. Sahibkarlarla söhbətlər göstərir ki, onların kredit almasında problemlər var. Banklara müraciət edən zaman sahibkarlara qərarın fond tərəfindən verildiyi söylənilir. Çox vaxt  sahibkarların müraciəti müsbət qiymətləndirilmir.  Bankirlərin özləri etiraf edirlər ki, son qərarı doğrudan da  fond verir”.

Nə etməli?

İqtisadçı ekspert Samir Əliyev Azərbaycanda kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin ucuz, güzəştli və uzunmüddətli maliyyə resurslarına çıxış imkanlarını artırmaq üçün aşağıdakı tədbirlərin görülməsi vacib hesab edir:

-           2016-2020-ci illəri əhatə edən Kiçik və orta sahibkarlığa Dəstək Dövlət Proqramının işlənməsi və həyata keçirilməsi

-           Qanunvericilikdə sahibkarlıq subyektlərinin onların ölçüləri əsasında (kiçik, orta, iri) təsnifləşdirilməsinin təmin edilməsi və mikromüəssisələr anlayışının qanunvericiliyə daxil edilməsi

-           Özəl kredit bürolarının yaradılması. Bunun üçün kredit bürolarının fəaliyyətini tənzimləyən ayrıca qanunun (“Özəl kredit büroları haqqında” Qanun) qəbulu tələb olunur. Mikro və kiçik müəssisələr üçün kredit skorinqi mexanizminin tətbiqi

-           Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun yalnız mikro, kiçik və orta sahibkarlığın kreditləşdirilməsinə keçirilməsi

-           Azərbaycanda dövlətin yaxından iştirakı ilə ixtisaslaşdırılmış sahə banklarının yaradılması. Məsələn, Aqrar İnkişaf Bankı, İxrac Bankı, İnvestisiya Bankı və s.

-           KOS-lara verilən kreditlərinin sığortalanması və təminatı fondunun yaradılması və onun fəaliyyəti üçün müvafiq qanunvericilik bazasının formalaşdırılması 

-           Daşınmaz əmlakın qövlət qeydiyyatı prosedurlarının sadələşdirilməsi və qeydiyyat müddətinin və xərclərinin azaldılması

-           BOKT-ların və kredit ittifaqlarının qeydiyyat sisteminin asanlaşdırılması 

-           Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının inkişaf etdirilməsi və KOS-ların bazara çıxışını stimullaşdırmaq üçün qanunvericilik bazasının təkmilləşdiriməsi. Qiymətli kağızlar bazarını tənzimləyən ana qanun -  “Kapital bazarı haqqında” (və ya “Qiymətli kağızlar bazarı haqqında”) Qanunun qəbulu

-           KOS-ların xarici maliyyə bazarlarına çıxışını təmin etmək üçün yerli qiymətli kağızların xarici fond bazarlarında ticarətini tənzimləyən normativ hüquqi bazanın formalaşdırılması və müvafiq ticarət sisteminin tətbiq edilməsi

-           Son illər dünyada geniş yayılmış vençur maliyyələşməsini inkişaf etdirmək, innovasiyalara istiqamətlənən investisiyaları stimullaşdırmaq üçün qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi. Bunun üçün “Vençur fondları haqqında”qanun qəbulu və “İnvestisiya fondları haqqında” qanuna dəyişiklik nəzərdə tutula bilər.

-           Kiçik biznesin dəstəklənməsi üçün hökumət tərəfindən mikromaliyyələşmə proqramının həyata keçirilməsi, françayzinq, faktorinq, lizinq kimi xidmətlərin geniş vüsət alması üçün güzəştlər sisteminin və normativ aktların hazırlanmasının təmin etmək.

Bəkir Nərimanoğlu