Termidor qanunu

(və ya İlqar İbrahimoğlu ilə söhbət edərkən)

  Həmkarlarımdan biri İlqar İbrahimoğlunun Deyerler.org saytında dərc olunmuş məqaləsini oxudu. O, hər dəfə olduğu kimi, yenə də məqalədə bir neçə il əvvəl aramızda olan dialoqdan sitat gətirmişdi. Dialoq Dövlət Departamentinin Azərbaycanda dini etiqad azadlığının pozulması faktlarına dair hesabatına aid idi. 

  İlqar bəy o zaman narazılığını bildirmişdi ki, niyə Turan öz məlumatında pasport üçün hicabda şəkil çəkdirilməsinə qadağa qoyulmasına dair məqama toxunmayıb.

  O, məqalənin nə üçün bu cür yox, başqa formada yazıldığı barədə açıqlama verməyi  israrla məndən tələb edirdi. Söhbət daha çox öyüd-nəsihəti xatırladırdı və yüksək tonda gedirdi.  Və o eşidəndə ki, mən bunu (hicabda fotoya qadağa qoyulmasını) düzgün hesab edirəm, o zaman hiddətləndi. 

  İlqar bəy bu cür “sorğularla” sonralar da mənə müraciət etdi və hər dəfə də narazılıqla.. Bir dəfə isə bizi “prokuror kimi davranmaqda” ittiham etdi. Belə ki, dindarların bir məscidin qarşısından Şəhidlər Xiyabanına kimi keçirdiyi yürüşün dağıdılması barədə Turan-ın məlumatında belə fikir səslənmişdi ki, aksiya iştirakçıları İranpərəst əhval-ruhiyyədədir və onların hərəkətinə kənardan təşəbbüs göstərilib. 

  Sonralar başqa vaxtda ölkədə dini radikalizmin artmasının mümkünlüyü barədə məqalə ilə bağlı gərgin müzakirəmiz oldu. İlqar bəy narazılığını gizlətməyərək məni bu cür təhlükənin olmadığına, hicab probleminin şişirdildiyinə və azanın gücləndirici vasitəsilə ifa olunmasının hamı tərəfindən qəbul edilməsinin vacibliyinə inandırmağa çalışdı.

  Qeyd edək ki, mənə və təmsil etdiyim KİV-ə təzyiq göstərməyə çalışan dövlət məmuru yox, hüquq müdafiəçisidir və məndən onun mövqeyini qəbul etməyi tələb edirdi. Hər dəfə də ifadə və fikir azadlığının mövcudluğunu ona xatırlatmaq lazım gəlirdi ki, o, hüquq müdafiəçisi kimi bunları unutmamalıdır.

  Mən müntəzəm olaraq jurnalistlər, ictimai və siyasi xadimlər arasında baş verən bu cür söhbətləri və mübahisəni yada salmaq fikrində deyildim. Üstəlik, bu mübahisəni açıq şəkildə müzakirə etməyə səbəb görmürəm. Lakin İlqar bəy başqa yol seçdi və bu da onun hüququdur.

  Əgər bizim dialoqların mahiyyətinə varsaq, mən onları şəxsi deyil, konseptual qarşıdurmanın ifadəsi hesab edirəm.

  İlqar bəy və onun tərəfdarları güman edirlər ki, Azərbaycanda dini radikalizm təhlükəsi şişirdilib, maarifçi din (dindarlar) isə ümumilikdə cəmiyyətdə radikallaşma prosesini istisna edir. 

Bununla razı olmayanlar həqiqəti dərk etmirlər və ya yalan (qərb) dəyərlərlə yaşayırlar.

  Mən bu kateqoriyanı maarifçi islamçılar adlandırardım, onların mövqeyi idealistikdir. Idealizm ondadır ki, onlar dini cəmiyyətdən, siyasətdən ayrı elm kimi görürlər. Lakin ən başlıcası hesab edirlər ki, onların fikri və cəmiyyətdəki mövqeyi müəyyənedici olacaq. 

  Lakin maarifçilərdən başqa cəmiyyətdə digər dindarlar da var ki, onların mövqeyi xeyli sərtdir, dəyərləri o qədər də aydın deyil və onların sayı çoxdur. 

  Maarifçilər güman edirlər ki, dinin yayılması və dindarların sayının atması avtomatik olaraq cəmiyyətin ümumi intellektual səviyyəsinin artması deməkdir və bu, onların yalnış düşüncəsidir. 

  Bütün kateqoriyadan olan dindarlar “yolunu azanları” öz sıralarına çəkməyi özlərinə borc bilirlər. Kimsə bunu bacarıqla edir, lakin əksəriyyəti təzyiq göstərməkdən çəkinməyərək zorla qəbul etdirməyə çalışır. Məlum olmayan səbəblərdən hesab edirlər ki, onların mövqeyini (etiqadını) hamı qəbul etməlidir.

  Mübaliğəsiz demək olar ki, bizim cəmiyyətin tolerantlığı barədə fikirlər mifdir. Dindardan soruşun: İslamı qəbul edən xristianlıya necə yanaşır?  Cavab: Çox yaxşı. Bəs vətəndaş xristianlığı qəbul etmək istəyirsə, onda necə olsun? – Bu, satqınlıqdır. 

  Bizim dindarların arasında belə fikirlər var ki, biz müsəlman olduğumuza görə yaxşıyıq. Lakin dini mənsubiyyət o demək deyil ki, sən daha yüksək inkişaf həddindəsən və ya sənin statusun müsəlman və ya  dindar olmayanın statusundan daha yüksəkdir. 

  Yeddi yaşlı uşaq dini incəliyinə qədər anlayıb şüurlu şəkildə  hicab taxmağa qadirdimi? Təsəvvür edək ki, hə. Bəs əgər bu uşaq böyüdükcə fikrini dəyişsə və 9-10-cu sinifdə hicabı cıxarsa, onda necə? Valideynlər nə deyəcək? Bu qərarı anlayıb sayğı göstərəcəklərmi? 

  Məsələnin hüquqi tərəfini xatırlatmaq yerinə düşərdi. Konstitusiyaya görə, Azərbaycan dünyəvi, hüquqi dövlətdir. Bizi demokratik adlandırmaq olmaz, lakin din dövlətdən ayrıdır. Odur ki, dindar olmayan vətəndaşların hüququ dindarların hüquqlarından aşağı ola bilməz.

  Konstitusiya dini, etnik və milli əlamətlərə görə hüquqların pozulmasını qadağan edir. Bu yaxşıdır, ya pis, fərqi araşdırmırıq. Amma Konstitusiyada  belədir. Əgər kimsə dini hüququ və ya fərqi birinci yerə qoymağa çalışırsa, açıq şəkildə bəyan etməlidir: Mən konstitusiya dəyişikliklərinə nail olmaq istəyirəm. Əgər yox, o zaman konstitusiyaya riayət olunmasına imkan verilməlidir. 

  Nədənsə, mən İlqar bəyin Rafiq Tağının ölümü ilə bağlı fikirlərini eşitmədim, azərbaycanlı publisistin qətlini alqışlayan iranlı ayətüllah Cavad Lənkəraninin qalmaqallı etirafından sonra bəyanatını eşitmədim...

  Niyə belə, İlqar bəy? Bəs yerli-yersiz xatırlatdığınız insan hüquqları və söz azadlığı necə oldu? Yoxsa, islamda bu anlamlar yalnız hicab taxmaq hüququnu nəzərdə tutur?

  Azərbaycan cəmiyyətinin bəlası kiminsə əsas insan hüquqlarını düzgün təfsir edib-etməməsində deyil, bəla ondadır ki, bu hüquqlar, dəqiq desək dəyərlər öz önəmini itirib. Mənəviyyatsızlığın,   özbaşınalığın təbliği, pulun aliliyi və sıravi vətəndaşların hüquqsuzluğu qərb həyat tərzi sürən əhali ilə assosiasiya olunur. “Demokratiya” məsələsində məyusluq adamları, ilk növbədə gəncləri dinin ağuşuna itələyən stimullardan biridir.

  Hakimiyyət düşünür ki, “demokratiya təhlükəsi” dini təhlükədən qorxuludur. Hakimiyyət demokratik dəyərlərin dayaqlarını sarsıtmaqla və məhv etməklə öz əli ilə özünə quyu qazır. Bu proses bir çox halda qaçılmaz xarakter alıb.   

  Bizim cəmiyyətdə dinin rolunun və yerinin artırılması ilə onun daha da yaxşılaşacağı barədə ümidlərə gəlincə, bu ümidlər boşdur.  Hətta Azərbaycanda islam dövlətinin qurulmasına yol verilsə belə, orada maarifçi idealistlər üçün yer olmayacaq. İranın yeni tarixi buna parlaq sübutdur. Ümumilikdə, islam dünyasında baş verən proseslər göstərir ki, bu gün islam siyasətdən  

ayrı deyil.  Bütün şərq ölkələrində islam siyasi mübarizənin bir hissəsi, hər şeydən əvvəl onun mühüm alətidir.

  Türkiyə də daxil olmaqla, islam dövlətlərinin heç birində ədalətli (demokratik) quruluş  sonadək qurulmayıb. Halbuki, etiraf edək ki, biz hətta Türkiyə modelindən də çox uzağıq.

  Məndən soruşa bilərsiniz: Sən nə istəyirsən? Nəyə çağırırsan? Məsələ də bundadır ki, heç nəyə. Sadəcə olarq, əgər adamlar istəmirlər ki, məktəblərdə uşaqlar hicab taxsınlar, bu düzgündür və qanunidir. Əgər vətəndaşlar istəmirsə, onları səhər saat 5-də azan səsi oyatsın, bu, onların hüququdur.

  Əsas məsələyə - bu ölkəyə nə lazımdır məsələsinə gəlincə isə belə deyərdim: Daha çox savadlı və mədəni adamlar. O adamlar ki, vaxtını gecə-gündüz televizorun qarşısında keçirməyi, ailəlikcə falçıların “uzaqgörən fikirlərini” dinləməyi, şou-biznes yarışlarına SMS göndərməyi, bu və ya digər müğənninin kiminlə yaşadığını və hansısa aktyorun itinin paltarının qiymətini müzakirə etməyi özünə eyib bilsin.

  Bu cür cəmiyyətin gələcəyi yoxdur. Daha doğrusu var, amma indi olduğu kimi. Bəlkə də bu, hələ yaxşısıdır. Bəzən elə inqilablar olur ki, hakimiyyətə müxtəlif pərdələr, əsasən dini pərdə altında lümpenlər gəlir. 

  İnkişaf dinə qayıdışda deyil, mənəvi dayaqların möhkəmlənməsi dindarların sayının artması ilə təmin edilmir. Əks halda, ən inkişaf etmiş ölkə Əfqanıstan olardı.

                                Rəy əvəzinə 

Mirzə Ələkbər Sabir bu məhşur sətirləri 100 il bundan əvvəl yazıb:  

Bir sürü aslan görürəm, qorxmuram. 

Məqbərəlikdə edirəm gah məkan, -- 

Qəbirdə xortdan görürəm, qorxmuram. 

Mənzil olur gah mənə viranələr, -- 

Cin görürəm, can görürəm, qorxmuram.

Xarici mülkündə də hətta gəzib 

Çox tuhaf insan görürəm, qorxmuram. 

Bu küreyi-ərzdə mən, müxtəsər, 

Müxtəlif əlvan görürəm, qorxmuram. 

Leyk, bu qorxmazlıq ilə, doğrusu, 

Ay dadaş, vallahi, billahi, tallahi, 

Harda müsəlman görürəm, qorxuram!....

  Kimsə etiraz edər ki, Sabir dindarları deyil, milləti (o zaman azərbaycanlılar müsəlman sözü ilə milli mənsubiyyətlərini ifadə edirdilər) nəzərdə tuturdu. Tutaq ki, Sabir dini yox, milləti nəzərdə tuturdu. Onda belə çıxır ki, 100 il bundan əvvəl bizim cəmiyyət daha azad və tolerant idi, çünki bunları yazmaq, çap etmək və bundan sonra küçədə rahat gəzmək mümkün idi... 

  Axı biz hara gedirik?...