Aleksandr Karavayev: “Rusiya üçün türk dünyası ilə münasibətlər slavyan dövlətləri ilə əlaqələrdən daha vacibdir”

Prezidentlərin çıxışları bu ölkələrin başçılarının türk inteqrasiyasının mahiyyəti və əhəmiyyətini fərqli bir şəkildə başa düşdüklərini göstərən əsas müddəalarla yadda qaldı. Prezident İlham Əliyev deyib: "Azərbaycanın qədim torpağı Zəngəzur indi türk dünyası üçün birləşdirici rol oynayacaq. Çünki Zəngəzurdan keçən nəqliyyat, kommunikasiya və infrastruktur layihələri bütün türk dünyasını birləşdirəcək".

Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayev Türküstanda türk ölkələrinin birgə xüsusi iqtisadi zonasının yaradılmasını təklif edib. "Ölkələrimiz üçün əsas vəzifələrdən biri əmtəə dövriyyəsinin artırılmasıdır. Bu baxımdan tarixən yolun kəsişməsində yerləşən Türküstanın geniş investisiya və ticari-iqtisadi imkanlarını qeyd etmək istərdim”, - o deyib.

Türkmənistan prezidenti çıxışında ancaq yalnız türk dövlətləri arasında mədəni əlaqələrin inkişafından danışıb.

Sammitin yekunlarına əsasən yekun bəyannamə qəbul edilib. Qazaxıstanda tarixi Türküstan şəhəri türk dünyasının mənəvi paytaxtlarından biri elan edilib. Həmçinin gələcəkdə rotasiya prinsipi əsasında türk dünyasının digər tarixi şəhərlərinə də bu cür statusun verilməsi barədə razılıq əldə edilib.

Sənəddə Türk Şurası üzvü olan ölkələrin regional və beynəlxalq aləmdə türk dünyasının dəyər və maraqlarının təbliğində və dəstəklənməsində təşkilatın rolunu gücləndirmək niyyəti təsdiqlənib. İşğaldan azad edilmiş rayonların bərpası, tikintisi və inteqrasiyası istiqamətində səylərdə Azərbaycan hökuməti və xalqı ilə həmrəylik vurğulanıb.

Dünyada inkişaf edən türk dövlətlərinə Rusiyada, xalqda və rəhbərlikdə münasibət necədir? Azərbaycanlılar Moskva kütləvi informasiya vasitələrində müxtəlif rəylər, hətta düşmənçilik mövqeyini görürlər. Rusiyada bəzi kütləvi informasiya vasitələri və siyasətçilər Ermənistanın tərəfində müharibəyə çağıraraq Türkiyə və Azərbaycan torpaqlarının bu ölkəyə verilməsini tələb edirlər.

Moskvalı politoloq, Rusiya Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutunun əməkdaşı, Azərbaycan üzrə mütəxəssis Aleksandr Karavayev Turan-ın suallarını cavablandırıb.

Sual: Moskvanın televiziya tok-şoularında nadir hallarda olsa da Türkiyə və Azərbaycana qarşı düşmənçilik mövqeli fikirlər səsləndirilir. Bizə münasibət niyə belədir?

Cavab: Rusiyanın türk dünyasına münasibəti mövzusunda fobiyalar və reallıqlar var. Fobiyalar insanların tarixi perspektivdə qeyri-sabitlikdən qorxmasına əsaslanır. Rusiya hamı ilə savaşıb və dünyadakı, cari sərhədlərdəki  bütün dövlətlər nə vaxtsa öz qonşuları ilə savaşıb. Xalqlar imperiyalarda olublar. Ona görə də belə hesab etmək düzgün deyil ki, əgər Rusiya nə vaxtsa kiminləsə müharibə edibsə, bizdə bu dövlətə düşmən münasibət göstərilməlidir. Buna baxmayaraq, belə bir zəmin var və müəyyən şəkildə ictimai rəyi formalaşdırır. Türk birliyi ölkələrində də Rusiyanın ünvanına eyni cavab reaksiyası var. Belə bir qorxu mübadiləsi var. Müvafiq ictimai reaksiyalar, müzakirələr bəzən buradan qaynaqlanır.

Və başa düşmək lazımdır ki, Ermənistanda və Rusiyada türk birliyinin qavranılmasında dərin fərq var. Ermənilər üçün türklər daimi risk hissi yaradırlar, üstəlik ermənilər türk dünyası ilə sərhəddədir, ötən əsrdə Türkiyədən qaçdıqlarına görə natamamlıq kompleksindən əziyyət çəkirlər. Onlar Osmanlı İmperiyasında öz milli layihələrini həyata keçirə bilmədilər və Rusiyanın himayəsi altında hərəkət etmək, bizdə milli dövlət yaratmaq  məcburiyyətində qaldılar. Narazılıqlar, kompleks göz önündədir, burada hətta 1915-ci illə bağlı nəsə fikirləşmək lazım deyil. Bu hadisələr olmadan da erməni milli şüuru türkə qarşı antaqonistdir.

Rusiyada vəziyyət başqadır. Rusiya Federasiyası bir neçə böyük etnik qrupun sintezi kimi formalaşıb və müasir rusların simasında türk amili Rusiya amilindən sonra ölkənin ikinci dayağı olaraq çox mühüm rol oynayır. Bu, Rusiyanın müasir milli bədəninin bir hissəsidir. Bizdə başa düşürlər ki, Avrasiya İttifaqı xeyli dərəcədə slavyan-türk ittifaqıdır.

Üçüncü amil müasir Türkiyənin anlaşılması ilə bağlıdır. Rusiyanın orta təhsilli vətəndaşı kifayət qədər biliklidir, tez-tez Türkiyədə olub, orada istirahət edib və ya türklərlə sahibkarlıq fəaliyyətinə başlayıb. Onlar Türkiyəni kifayət qədər mühüm tərəfdaş kimi qəbul edirlər. Təkcə istehlak mallarının ticarəti üçün mənbə və populyar, bahalı olmayan kurort yeri kimi yox, həm də şirkətləri tikinti bazarında və Rusiyanın digər sahələrində fəaliyyət göstərən bir ölkə kimi qəbul edirlər. Bu anlayış Rusiya Federasiyasında var və heç bir şəkildə digər hallar ilə dəyişdirilə bilməz.

Rusiya ictimai anlayışında kompleks var: burada fobiya var, Türkiyənin erməni anlayışı var və geniş yayılmış müsbət təcrübə var. Üç elementi ictimai əhval-ruhiyyə adlandırmaq olar və bunların reallığa hər zaman aidiyyatı olmur. Siyasi Moskvanın türk ittifaqına münasibəti isə bundan ibarətdir: Kreml Özbəkistan, Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan və Qırğızıstanı üstün türk elementinə malik ölkələr kimi qəbul edir. Rusiya bu dövlətlər qrupuna qarşı antaqonist siyasət yürütmür.

Əksinə, Rusiyanın bütün inteqrasiya gündəliyi ilk növbədə əsasını Qazaxıstan, Özbəkistan və Azərbaycanın təşkil etdiyi bu qrupa yönəlib. Bu ölkələr daha çox inkişaf edib və Rusiyanın cənubda ən əsas ticarət tərəfdaşlarıdır.

Sual: Amma eyni zamanda Rusiya slavyan dövlətlərinin qeyri-formal qrupuna daxildir. Rusiya üçün iki ölkə qrupu arasında seçim etməyə ehtiyac yoxdur?

Cavab: Son zamanlar türk ölkələri Rusiya üçün slavyan dövlətlərindən daha vacibdir. Burada maraqlı, paradoksal məqam var: Moskva və Kiyev arasında münasibətlər korlandıqca, bu münasibətlər isə 20 il öncə dəyişməyə başlayıb, eyni zamanda Türkiyə ilə sıx, yoldaşlıq, müttəfiqlik münasibətləri möhkəmlənib. Rusiya slavyan qrupundan olan tərəfdaşları ilə tez bir zamanda həll edə bilmədiyi və ya inkişaf etdirə bilmədiyi bir çox məsələləri Türkiyə ilə edə bilib. Çətinliklərə baxmayaraq, bu, mümkün olub. Əlaqələr heç zaman dalanlar və sıçrayış dövrləri də daxil olmaqla birmənalı olmur. Rusiya ilə Türkiyə arasında balans hələ də möhkəm və mürəkkəb, eyni zamanda, həm ticarət-iqtisadi, həm də hərbi-siyasi sahədə səmərəli tərəfdaşlığa doğru meyllidir. Buna görə də Moskva Türk İttifaqı çərçivəsində proqramların işlənməsi üzrə fəaliyyətdən ehtiyatlanmır.

Bundan əlavə, türk birliyi bu ölkələrin xalqları və rəhbərlərinın istədikləri qədər tez formalaşmır.  Süleyman Dəmirəl və Heydər Əliyevin məşhur “iki dövlət -bir millət” ifadəsi əksəriyyəti Mərkəzi Asiyada yerləşən postsovet dövlətlərinin yeni məkanında Türkiyənin rəğbət qazanma cəhdinin simvolik final tərtibatı idi. Bu, həmin ölkələri Türkiyənin transformasiyası yolu ilə yönləndirmək, yeni yaranmaqda olan dövlətlərin rəğbətini Türkiyə ilə sadəcə, yaxşı münasibətlərdən daha yüksək bir əlaqəyə çevirmək cəhdidir. Ankaranın bu ölkələrin güc strukturlarını Türkiyənin təcrübəsinə əsasən  və onun kimi qurmaq cəhdi o zaman qarşıya qoyulan nəticənin meyarlarına əsaslanaraq uğurla nəticələnmədi.

Türk dövlətlərinin inteqrasiyası baş vermədi. "İki dövlət bir millət" formulu bir xəttə çevrildi ki, bu xətt altında  ayrı-ayrı proqramların: ordunun modernləşdirilməsi, Rusiya karbohidrogenlərinin birgə nəqli, daha uğurlu biznes münasibətlərin təşkilinə cəhdlər  oldu. Çox iş görüldü. Azərbaycan ordusu əsasən Türkiyə modeli ilə qurulub. Türkiyə Azərbaycan investisiyalarının cəlb olunması üçün əsas yerinə çevrildi. Azad ticarət zonası isə keçmiş Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının konfiqurasiyasında qalıb. 20 il ərzində türk dövlətləri azad iqtisadi zona yaratmadılar. Vətəndaşların vizasız səfərləri yalnız bu ilin aprel ayının 1-dən mümkün olub.

Sual:  Türklərarası inteqrasiyaya doğru yeni hərəkat nəzərə çarpır. Bu, nəyə gətirib çıxaracaq?

Cavab: Türkiyənin mühüm dayağı ilə Qarabağ müharibəsində qələbə yaxınlaşmaya əlavə təkan verdi. İndi biz türk inteqrasiyası üçün yeni bir cəhd görürük. Lakin bu inteqrasiya həmin türk dövlətləri üçün Müstəqil Dövlətlər Birliyi  və Avrasiya İqtisadi İttifaqında malik olduğumuzdan aşağı mövqedən start götürəcək. Avrasiya İqtisadi Birliyinin  banisi Nursultan Nazarbayev  türklərlə yaxınlaşma səbəbindən Avrasiya İqtisadi İttifaqında müttəfiqlik münasibətlərindən imtina etməyəcək. Bunu gözləməyə dəyməz. Mən bunu daha böyük mozaikanın bir-birini tamamlayan fraqmentləri kimi şərh edərdim.

Dünyada 270-ə yaxın müxtəlif ticarət və inteqrasiya birlikləri qeydə alınıb. Böyük say belə birliklərin əsaslarının konyukturluğunu və etnomədəni ideologiyadan uzaqlığını göstərir. Eyni zamanda biri digərini istisna etmir. Konyuktura türk məkanında media, mədəni və digər layihələrin yaradılmasına mane olmur.

Rusiya öz miqyasına görə bu dünyanı özünə çəkir. Rusiyanın iştirakı, Rusiyanın pulları, Rusiyadakı türk diasporu olmadan müzakirə olunan ittifaq işləməyəcək. Bu 20 ildə türklərlə Rusiya arasında bir-birini tamamlayan  çox sıx münasibətlərin niyə yarandığı buradan aydın olur. Odur ki, türk həmrəyliyi çərçivəsində hərəkat böyük Avrasiya prosesi ilə bağlı ümumi yaxınlaşmanın əlavə amili olaraq Rusiyanın təsirinin davamlılığını heç bir vəchlə sarsıda bilmir.