Azərbaycan: NATO-KTMT astanasında balanslaşdırma

***

-Eldar bəy, Rusiya-Azərbaycan parlamentlərarası əməkdaşlıq qrupunun rəhbəri, Azərbaycan Milli Məclisinin hüquqi məsələlər və dövlət quruculuğu üzrə komitəsinin sədri Əli Hüseynli açıqlamasında bildirib ki, yeni geosiyasi şərtlər daxilində Azərbaycanın hətta Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatında iştirakını nəzərdən keçirmək olar. Sizcə, belə bir açıqlamanın indi verilməsi təsadüfdürmü?

-Milli Məclisin komissiya sədrinin belə bir açıqlama verməsini təsadüfi saymaq olmaz. O açıqlamadan öncə mətbuata bu mövzunun müzakirə predmetinə çevirməklə bağlı müəyyən anons verilmişdi. Həmin anonsdan bir gün sonra parlamentin komissiya sədri geniş açıqlama verdi. Deməli artıq bunun ictimai rəyi öyrənmək məqsədi ilə edildiyini söyləmək olar. Sözsüz ki, bunun arxasında çox ciddi siyasi motivlər dayanır. Şəxsən mənim üçün heç bir şübhə yoxdur ki, bu mövzuya birbaşa Qarabağ probleminin həlli ilə bağlı baxılmalıdır. Belə bir mövzunu ictimai rəyə açmaq üçün başqa bir səbəb olmaz. Burda yalnız bir səbəb ola bilər. Dağlıq Qarabağ probleminin həlli ilə bağlı hansısa böyük bir siyasi pərdəarxası razılaşdırmalardan söhbət gedə bilər.

-Sizcə bu cür bəyanatların arxasında kimlər və hansı məqsədlər dayanır? Və kimlərə mesajdır?

-Mən artıq qismən bu suala cavab verdim. Bir neçə il bundan öncə, daha dəqiq desək, 2016-cı il aprel döyüşlərindən sonra Azərbaycan ordusunun Ermənistan ordusu üzərində üstünlüyü çox çılpaqlığı ilə ortalığa qoyuldu. Və elə həmin dövrdən başlayaraq Dağlıq Qarabağ probleminin həlli ilə bağlı müəyyən bir siyasi danışıqların aparılması hiss olunurdu. Misal üçün, Azərbaycan prezidenti o dövrdə Azərbaycanın müəyyən bir şərtlər, maraqlar çərçivəsində Avrasiya İqtisadi İttifaqına daxil ola biləcəyi haqqında mesaj verdi. Mesajın məğzi belə idi ki, Azərbaycanın Avrasiya İqtisadi Birliyinə daxil olmaqla bağlı hansısa bir ciddi ehtiyacı yoxdur, amma bunun üçün müəyyən bir maraqlar və motivlər meydana gəlsə, Azərbaycan belə bir məsələyə baxa bilər. Həmin bəyanatı bir çox ekspertlər məhz pərdəarxasında gedən Qarabağ probleminin həlli ilə bağlı danışıqlarla əlaqələndirdi. Və sözsüz ki, söhbət rəsmi Bakı ilə Yerevan arasında gedən danışıqlardan getmir. Söhbət birbaşa Bakı ilə Moskva arasında gedən danışıqlardan gedir. Həmin mövzunun davamı kimi indi parlamentin komissiya sədrinin bəyanatını qiymətləndirmək lazımdır ki, bu da həmin çərçivəyə daxil olan mesajlardır. Mən hesab edirəm ki, əsas mesaj yəqin ki, Azərbaycanın ictimai rəyinə yönəlib. İctimai rəy öyrənilir. Bu mesajı Moskvaya çatdırmaq üçün Azərbaycan mətbuatından istifadə etməyə ehtiyac yoxdur. Yəqin ki müəyyən bir reaksiyalar toplanılır. Mümkün olan anlaşma Azərbaycan cəmiyyətində nə cür qarşılana bilər. Qarabağ probleminin həllinə nail olunur, Azərbaycan da bunun müqabilində KTMT-yə üzv olur. Mən güman edirəm ki, bu ictimai rəyi yoxlamaq məqsədi daşıyır.

-Son vaxtlar Rusiya ilə yaxınlaşmaq mövzusunda hər iki tərəfdən maraqlı bəyanatlar gəlir. Məsələn, Azərbaycan Rusiyanın Qafqazdakı yeganə strateji müttəfiqidir. Sizcə, bu tipli bəyanatlar Azərbaycanın mənafeyinə uyğun bəyanatlardırmı?

-Bütün bu məsələlərə Azərbaycanın maraqları çərçivəsindən baxmaq lazımdır. Bizim maraqlarımız çərçivəsində prioritet məsələ Qarabağ probleminin həllidir, işğal olunmuş rayonların azad olunmasıdır, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa olunmasıdır. Bu bizim həm xarici siyasətimizin, həm də milli təhlükəsizlik siyasətimizin əsas prioritet məsələsidir. Hamıya bəllidir ki, Azərbaycan torpaqlarının bu müddət ərzində işğal altında qalmasının əsas səbəbkarı daha çox Ermənistan yox, onun arxasında dayanan və Ermənistana siyasi-iqtisadi dəstək verən Rusiya dayanıb. Təsadüfi deyil ki, elə aprel döyüşləri zamanı da Azərbaycan ordusunu qısa bir müddətdə ciddi uğur əldə etməsinə baxmayaraq döyüşlərin birinci gününün sonunda Azərbaycan prezidenti bəyanatla çıxış etdi ki, Azərbaycan Silahlı Qüvvələri əməliyyatları birtərəfli qaydada dayandırırlar. Ondan sonra bəzi Azərbaycan rəsmiləri mətbuata açıqlama verdilər ki, bu adddım Rusiyanın xahişi ilə atılıb. Bütün hallarda hamı başa düşür ki, Rusiyanın dəstəyi olmasa torpaqlar bu qədər işğal altında qalmazdı. Eyni zamanda hamı başa düşür ki, Rusiya amilini neytrallaşdırmaqla Azərbaycan Qarabağ problemini tezliklə həll edə bilər. Bu prizmadan baxanda təbii ki, Rusiya nümayəndələrinin Azərbaycanda Qarabağ məsələsində dəstək bəyanatlarını, Azərbaycanın mövqeyindən çıxış etməsini Azərbaycan cəmiyyətində müsbət qarşılanır. Həm də digər məsələlər var ki, Azərbaycan-Rusiya münasibətlərində fikir ayrılığı da ola bilər, fərdi yanaşmalar da mövcuddur. Amma hər halda ilk növbədə Azərbaycan ictimaiyyətini maraqlandıran Rusiyanın Qarabağ probleminə münasibətidir. Və bu münasibətdə müəyyən bir dəyişiklik baş verirsə və bu dəyişikliklərin nəticəsində də Azərbaycan öz torpaqlarını işğaldan azad etməyə yaxın olursa, Azərbaycan cəmiyyətində buna münasibət yəqin ki ümumən götürəndə müsbət olacaq.

-Son proseslərə fikir versək, bir tərəfdən Azərbaycan və Qərb münasibətləində buzların əridiyi bir dönəm, o biri tərəfdə isə Rusiya ilə münasibətlərdə daha da istiləşmə. Nə baş verir? Bunu hakimiyyət daxilindəki fikir ayrılığının xarici təzahürü adlandırmaq olarmı?

-Azərbaycanın xarici siyasət konsepsiyası rəsmən balanslaşdırılmış siyasət üzərində qurulub. Bu o deməkdir ki, Azərbaycan həm Qərblə, həm də Rusiya və digər ölkələrlə möhkəm və effektli münasibətlər qurmağa çalışmalıdır. Ancaq ilk illərdə bu Azərbaycandan asılı olmayan səbəblərdən bu yanaşma o qədər də effekt vermirdi. Ona görə ki, Qərb ölkələri ilə bizim əməkdaşlığımız ilk gündən yaxşı alındı və neft müqavilələri, Azərbaycanın apardığı digər siyasi layihələri Qərblə münasibətləri kifayət qədər yüksək səviyyəyə qaldırmışdı. Rusiya ilə isə o dövrdə kifayət qədər soyuq mübahisə gedirdi. Təsadüfi deyil ki, Rusiya neft müqavilələrinin əleyhinə çıxış edirdi, o dövrdə Rusiya Ermənistana Azərbaycan torpaqlarından tutmasında həm diplomatik, həm iqtisadi, həm hərbi dəstək verirdi. Son illərdə bu vəziyyət dəyişməyə başladı. Rusiya ilə Azərbaycan arasında münasibətlər yaxşılaşmağa başladı. Faktiki olaraq balanslaşdırılmış siyasətin tərkib hissəsi kimi bunu qəbul etmək olar. Təsadüfi deyil ki, Rusiya və ABŞ-ın ordu rəhbərlərinin neytral meydançada danışıqlar aparmaq haqda qərarları olanda məhz Bakı hər iki tərəfin etibar etdiyi şəhər kimi Bakı seçilmişdi. Son illərdə iki dəfə ABŞ-Rusiya ordu rəhbərlərinin görüşü Bakıda keçirilib. Bu klassik bir balanslaşdırılmış siyasət konsepsiyasına uyğundur. Azərbaycan həm də Qoşulmayanlar Hərəkatına daxildir. Səhv etmirəmsə, həmin o Qoşulmayanlar hərəkatının növbəti sammitinin Bakıda keçirilməsi nəzərdə tutulub. Bu kontekstdən baxanda Azərbaycanda mətbuatda gedən açıqlamanın düzgün qiymətini vermək olar. Yəni Qoşulmayanlar hərəkatıın fəal üzvü, bu hərəkatın sammitinin bakıda keçirilməsinə hazırlaşan bir ölkədə belə bir mövzu müzakirəyə çıxarılırsa, deməli bunun arxasında çox ciddi bir səbəblər var və dediyim kimi Azərbaycan üçün yeganə belə bir ciddi səbəb Qarabağ probleminin tam həlli ilə bağlı ola bilər.

-Tək Qarabağ mövzusu kontekstində deyil ümumi kontekstdə məsələyə yanaşsaq, Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatında iştirak Azərbaycana nə qazandıra bilər və ya Azərbaycan nə itirə bilər?

-Vaxtı ilə 2016-cı ildə Azərbaycan prezidenti Avrasiya İqtisadi İttifaqı ilə bağlı dediyi sözləri yəqin ki elə bu KTMT-a da aid etmək olar. Azərbaycanı indi bu təşkilata üzv olmağa sövq edən hansısa bir başqa problem yoxdur. Azərbaycan balanslaşdırılmış siyasət aparır. Çalışır həm Qərblə, həm Rusiya və digər ölkələrlə bərabər münasibətlər qursun. Və bütün bu siyasət çərçivəsində hansısa bir hərbi bloka daxil olmaq əslinə qalsa müzakirə predmeti olmamalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, KTMT-yə Azərbaycan vaxtı ilə qoşulmuşdu. Həmin təşkilat yarananda 9 üzvü var idi. Ondan sonra 3 üzv Azərbaycan, Gürcüstan, Özbəkistan orda öz üzvlüyünə xitam verdi. Bu təşkilatın taleyi bəzi məqamlarda mənə MDB-nin taleyini xatırladır. MDB təzə yarananda çoxları düşünürdülər ki, bu birliyə daxil olmaq faktiki olaraq müstəqilliyi itirməyə bərabər bir məsələdir. Ancaq sonra məlum oldu ki, MDB yalnız keçmiş SSRİ-nin dağılma prosesinin çevik formada aparılması üçün yaradılmış bir təşkilatdır. Və bir müddət sonra hətta Moskvada da başa düşdülər ki, MDB-ni hansısa bir ciddi beynəlxalq təşkilata çevirmək, orda fövqəl milli bir strukturlar yaradıb keçmiş SSRİ-də təmsil olunan respublikaları bu yolla idarə etmək konsepsiyası iflasa uğrayıb. KTMT-nin içərisində də çox maraqlı proseslər gedir. Bu təşkilatın bəzi üzvləri bəyan edirlər ki, bu hərbi blok deyil, beynəlxalq təşkilatdır. ATƏT-in kiçik, regional bir forması kimi. Burda təkcə hərbi təhlükəsizlikdən deyil, digər- ekoloji təhlükəsizlikdən tutmuş, informasiya təhlükəsizliyinə qədər bütün aspektlər nəzərdən keçirilir. KTMT-yə bəzi hallarda buiraxılmayan ölkələrin ərazilərində ABŞ-ın və NATO ölkələrinin hərbi bazaları xeyli uzun müddət fəaliyyət göstərib. Misal üçün, Qırğızıstanda. Və bu təşkilata daxil olan ölkələrin çoxu hansısa bir beynəlxalq konfliktlər mövcud olan regionlarda NATO- nun rəhbərliyi altında sülhməramlı qüvvələrin tərkibində də fəaliyyət göstərirlər. Hələlik bu təşkilatın NATO-ya alternativ ola biləcək bir hərbi blok kimi qiymətləndirmək mümkün deyil. Elə Krım hadisələrindən sonra çox maraqlı məqamdır ki, KTMT üzvlərinin heç biri Krımın Rusiya birləşdirilməsini dəstəkləmədi. Bunu rəsmən qəbul etmədi. Ona görə də bu təşkilatın taleyi hələ məlum deyil. bu təşkilata daxil olan Qazaxıstan, Qırğızıstan kimi ölkələr Qərblə də çox sıx əməkdaşlığın tərəfdarıdırlar. Nazarbayevin ABŞ-a səfəri və onun nəticələri bunu çox açıq nümayiş etdirdi. Ona görə də bu təşkilatın taleyi ola bilsin ki MDB- nin taleyini yaşayacaq. Ola bilsin ki, ATƏT-in regional bir kopyasına çevriləcək. Hələliksə indi bütün bu məsələlər sual altındadır.

-Bəzi ekspertlər düşünür ki, KTMT-yə qoşulmaq Azərbaycanın NATO-ya gedən yolunu bağlaya bilər. Mümkündürmü hə iki təşkilatda təmsil olunmaq?

-Sözsüz Azərbaycanın və yaxud hansısa bir KTMT üzvü olan ölkənin indi NATO-ya üzv olmaq imkanı fantastik bir ideya kimi görünə bilər. Vaxtı ilə nəinki KTMT, hətta Avropa Birliyi sıx assossiasiya sazişi imzalaması ilə bağlı məsələlər Ukrayna- Rusiya münasibətlərində ciddi bir böhranın yaranmasına səbəb oldu. Rusiya bu məsələyə çox qısqanclıqla yanaşırdı. O ki, qalsın NATO-ya. Sadəcə olaraq Azərbaycan rəsmən NATO- ya üzvlüklə bağlı məqsəd elan etməyib. Bu haqda hansısa belə bir açıqlama verilməyib. Azərbaycanın mövqeyi rəsmən ondan ibarətdir ki, Azərbaycan NATO ilə əməkdaşlıq edir. Müəyyən bir proqramlar çərçivəsində. Ukraynadan, Gürcüstandan fərqli olaraq Azərbaycan burda üzvlük məqsədi güdmədiyini dəfələrlə rəsmən bəyan edib. Bütün bunları nəzərə almaq lazımdır.

-Azərbaycan üçün hansı daha ağıllı addım olar. KTMT yoxsa NATO?

-Belə məsələlərə nəzəri cəhətdən cavab vermək çox çətindir. Amma biz real şəraitdə yaşayırıq və Azərbaycanın da qarşısında real bir məqsədlər dayanır. NATO son dövrlərə qədər dünyada ən güclü hərbi blok sayılırdı. İndi də belə hesab olunur. Və NATO-ya aparıcı demokratik ölkələr daxil olur. NATO-ya üzv olmaq üçün gərək çox ciddi bir yol keçəsən. Müəyyən islahatlar aparasan. KTMT-yə üzv olmaq üçün isə bir cümlə ilə mümkündür. NATO-nun qapısını ölkələr onillərlə döyürlər, NATO da çox ciddi şərtlər qoyur. Və bütün bu prosesin NATO standartlarına uyğunlaşması prosesi üçün. Təkcə hərbi sahədə yox, ölkənin daxilində qanunun aliliyinin, vətəndaş cəmiyyətinin ordu üzərində nəzarət və diqqət məsələləri də bura daxildir. KTMT üzvlüyündə isə belə bir tələblər yoxdur. Bunları heç bir-biri ilə müqayisə eyməyə dəyməz. Mən güman edirəm ki, KTMT-yə daxil olan bir çox ölkələr, xüsusən də Qazaxıstan, Belorus, müəyyən məqamlarda Qırğızıstan NATO ilə qarşıdurma siyasətini qəbul etmirlər. NATO ilə bu təşkilat arasındakı əməkdaşlığın dayandırılmasını daha çox arzulayırlar. Necə ki, vaxtı ilə MDB yarananda orda Ukraynanaın, Gürcüstanın, Azərbaycanın, Qazaxıstanın, Moldovanın bu təşkilatın yeni bir Varşava paktına çevrilməsinin qəti əleyhinəydilər. Onların içəridə apardığı siyasət nəticəsində MDB-ni yeni bir Varşava paktına çevirmək mümkün olmadı. Güman edirəm ki, KTMT-nin içərisində də Qərblə bağlı birmənalı münasibətlər yoxdur. Rusiya ilə Qərbin münasibətləri çox kəskindir. Ancaq Qazaxıstan Qərblə əməkdaşlıq etməyə maraqlıdır. Yerevanda dəyişikliklərdən sonra Rusiyada düşünürlər ki, Ermənistanın yeni hakimiyyətinin imkanı olsa, istiqaməti NATO- ya tərəf aparacaq nəinki KTMT-də qalmağa üstünlük verəcək. Azərbaycanın da bütün bu proseslərdə strateji baxışı Qarabağ məsələsi ilə bağlı olmalıdır. Ona görə ki, belə təşkilatlar yaranır, güclənir, zəifləyir. MDB, Avrasiya İttifaqı, KTMT kimi təşkilatları deyirəm. Onların yaranmasını da görmüşük, inkişafını da. Bunlar hamısı mənim aləmimdə hansısa davamlı onillərlə ölçülə biləcək projelər deyil. KTMT bəzi üzvləri tərəfindən hərbi blok adlandırılır, bəzi üzvləri tərəfindən beynəlxalq təşkilat. ATƏT-in bir kiçik variantı kimi. Ona görə də bunu NATO ilə müqayisə etməyə dəyməz.