“Azərbaycan xalqına tək kəlmə söz deyə bilmərik, ancaq xalqın başında duranlara deməyə haqqımız var”

Dünya miqyasında tanınmış türkoloq, Ankaradakı Türk Dil Kurumunun fəxri üzvü, professor Kamil Vəli Nərimanoğlu Turan İnformasiya Agentliyinin suallarına cavab verdi.

Turan: Axırıncı söhbətimizdən sonra - 7 oktyabrda HƏMAS İsrailə hücum etdi; hadisə dünyada çox böyük əks-sədaya səbəb oldu. Etiraz etmirsinizsə, oradan başlayaq. Bu söhbətimizdə İran barədə də danışmağı qərarlaşdırmışdıq, daha sonra İrana keçərik.

Kamil Vəli: Doğrudan da savaşın başlaması onsuz da qarışıq olan dünya gündəmini daha da qarışdırdı. Mən elə düşünmürəm ki, ruslar İsrail kəşfiyyatının sirlərini açıb və HƏMAS-ın hücumuna şərait yaranıb. Bu, ABŞ ilə İsrailin birgə qurduğu oyundur. Çünki Qəzzanın köçürülməsi üçün dünya ictimaiyyətini razı salmaq lazımdır. HƏMAS hücum etməsəydi, dünyanın bu plana reaksiyası sərt olardı. Şəxsən mən bu fikirdəyəm. Ola bilər ki, Rusiya və İranın yardımları ilə hansısa işlər görülüb. Ancaq HƏMAS-ın dəstək aldığı təşkilat Hizbullah olduğu kimi, İsrailin əsas hədəfi İrandır. Hər halda dünyanın ən böyük təyyarə daşıyan gəmisi “Gerald Ford”un Aralıq dənizinin İsrail sahilinə yaxınlaşması, Britaniya gəmisinin gəlməsinin gözlənilməsi, Fransa gəmisinin gəlmək istəməsi yeni bir ciddi savaşın qoxusunu burunlara gətirir.

Turan: İranın xarici işlər naziri Əmir Abdullahiyan sizin “İranın arxa bağçası” şəklində xarakterizə etdiyiniz Livana getdi. Necə şərh edirsiniz?

Kamil Vəli: Burada  pərdə arxasında 2 aktyor var: İran və Rusiya (ABŞ İsrail ilə bir yerdədir). Rusiyanın bir fikri Azərbaycanda hərbi baza yaratmaq olsa da, digər fikri İsrailə qarşı əməllər törətməkdir. Ancaq İsrail kəşfiyyatı hər şeyi bilir. Azərbaycan yəhudilərlə çox ciddi hərbi-təhlükəsizlik əməkdaşlığı içindədir. Qarabağ savaşımızda istifadə etdiyimiz silahların 60%-ni İsrail bizə satmışdı. Tarixdən gələn şərtlərə və Türkiyədə siyasi islamçıların iqtidarda olmasına görə Ankara HƏMAS-ın haqlarını müdafiə edir. Fələstin ermənilərlə əməkdaşlıq edirsə, onları dəstəkləyirsə, ona zorla “gəl, məni sev” deyə bilmərik. Dərin bir dövlət olan İranın əcnəbi ölkələrdəki savaşlarda istifadə etdiyi alət Hizbullahdır. Çox çevik strukturu olan Hizbullah müasir silahlardan istifadə edə bilir. Dünyada borcu olmayan ölkələrdən biri İrandır və bu ölkənin büdcəsinin əsas hissəsi müdafiə və təhlükəsizliyə xərclənir.Totalitar sistemin İran modeli dünyada çox məşhurdur. Azərbaycan televiziyalarının hava məlumatlarında Urmiyənin, Təbrizin, Ərdəbilin adlarının  çəkilməsi və Azərbaycanın sanal şəkildə bütövləşməsi  mənim xoşuma gəlir, gözəl şeydir. Biz ayrılmış xalqıq, birləşmək üçün gözləntimiz var, ona görə bədii əsərlər belə bizi qanadlandırır. Məsələnin elmi-hərbi-siyasi tərəfinə gəlincə, İran Zəngəzur yolunun açılmasını əsla istəmir. Çünki İranın hərbi  siyasətinin təməli 1813-1828-ci illərdə qoyulub. Əslində İran bir fars dövləti deyil. 1925-ci ilə qədər təxminən 1000 il türklərin idarəsi altında olub və dövlətlərin hamısının arasında bütövlük var. Və Osmanlı ilə Şah İsmaylın savaşı tarixin ironiyasıdır, şəxslərin səhvidir. 1925-ci ildə Pəhləvilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Azərbaycana qarşı açıq düşmənçilik siyasəti yürüdüb. İran kimi böyük bir dövlətdə türklərin ikinci sinif vətəndaş olması qəbul edilə bilməz. Məhkəmədə ya farsca danışmalı və ya tərcüməçi çağırmalısan. Belə şey ola bilməz. Bir neçə il əvvəl Təbrizdə keçirilən beynəlxalq iclasda iştirak edərkən molla libasında salona girən bir adamı görən kimi 800-100 nəfər iştirakçının özünü yığışdırdığına şahid olmuşdum. Sanki hamısının ağası idi. Mənim bir konfransda təsadüfən gördüyüm sistem İranın hər yerində qüvvədədir. Milli məsələlərə qarşı mübarizədə İranın acizlik göstərdiyi bir çox nöqtə var. Bu,onu göstərir ki, Tehran rejimi milli məsələlərdə əvvəl-axır güzəştə getmək məcburiyyətində qalacaq. Rejimin ən həssas şəkildə yanaşdığı ölkələr isə Azərbaycan və Türkiyədir. Mən İranın da HƏMAS-İsrail müharibəsinə daxil olacağına inanıram.

Turan: Livanın xarici işlər naziri Suriya, Qətər və Misirə gedərək İsrailə qarşı cəbhəni genişləndirməyə çalışdı. Bununla bağlı  fikrinizi açıqlaya bilərsinizmi?

Kamil Vəli: İranın xarici işlər nazirinin Beyrutdakı açıqlaması İsrailə qarşı açıq təhdiddir. Livandakı 100 min Hizbullah əsgəri oradan girib İsraili müdafiə etsə, vəziyyət necə olacaq? Quru əməliyyatı keçirilməməsi üçün xəbərdarlıqdır. Söhbət Qəzza əhalisini şimaldan cənuba göndərmə planının bir hissəsindən gedir. İsrail münasib vaxt seçib, çünki Ukraynadakı müharibə diqqətlərin bir hissəsinin daim orada olmasını şərtləndirir.

Turan: Rusiya sevinirdi ki, Qərb ölkələri bundan sonra Ukraynaya yox, İsrailə dəstək verəcək, biz də cəbhədə üstün vəziyyətə keçəcəyik.

Kamil Vəli: Elə bir vəziyyət olmadı.  NATO baş katibi də dedi ki, biz Ukraynaya dəstəyi də davam etdirəcəyik. Axırıncı maddi yardımı ikisinə də eyni miqdarda verdilər. Bu, silahdan başqa nağd puldur. İran siyasətinə qayıtsaq, gərək günlərlə danışaq. İranın Əliyevlərlə hələ Naxçıvandan yaxın münasibətləri olub. Milli hökumətin devrilməsində İran kəşfiyyatının ciddi rolu vardı. İranın Bakı səfirliyinin konsulu Gəncədə Surət Hüseynovun yanında idi, Rusiyanın qiyamına dəstək verirdi. Birinci Pyotrdan başlayan siyasətlərdə həmişə Rusiya-İran ittifaqı olub. Bu siyasətin əsas hədəfi Türkiyə və Azərbaycana qarşı olmaqdır. Oradakı islamın din ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, milli aşınmaya qarşı müqavimətdə din modelindən zireh kimi istifadə edirlər. Yer kürəsində nüfuzun genişləndirilməsi uğrunda harada bir mübarizə varsa, İran orada var. İran rasionalizmin qaydalarını böyük ustalıqla həyata keçirir. Konkret olaraq, Zəngəzur məsələsinə baxanda Azərbaycanın daha çox duyğularla, İranın isə praqmatik şəkildə hərəkət etdiyini görürük. Xüsusilə, İranla  münasibətlərdə Azərbaycan Türkiyə ilə məsləhətləşərək addımlar atmalıdır. Ancaq Türkiyəyə “qardaş” deyib, işini Rusiya ilə görür. Alt təbəqədəki bəzi işləri isə İran ilə görür. Söhbət Zəngəzur yolunun açılmasından gedərsə, burada bir qəbahət yoxdur. Çünki orada yaşayanlar da Azərbaycan türkləridir. Bir-birimizə etimadımız var. Bu yol “İpək yolu”dur, Avrasiya yoludur. 44-45 kilometrlik yolun nəzarətə alınması Azərbaycan üçün çox vacibdir, ancaq bunu oyunlara daxil etməmək lazımdır. Əgər Azərbaycan bu işi rus ordusunun özünü görməzliyə vurması hesabına görəcəksə, artıq burada siyasətdən söhbət gedə bilməz. Bu işi beynəlxalq hüquqa uyğun şəkildə ustalıqla görmək lazımdır. Beynəlxalq konvensiyaların pozulması Azərbaycanı təzyiqlər altına sala bilər. Bizi Türkiyəyə və Orta Asiyaya birləşdirən bu yolu rusların və iranlıların dediyi kimi, açmamaq lazımdır. Yoxsa haqq savaşımız haqsızlıq savaşına çevrilə bilər.Bizi Haaqa məhkəməsinə verərlər.

Turan: Haaqa məhkəməsi prosesini də yaxından izlədiyinizi bilirik...

Kamil Vəli: Haaqa məhkəməsindəki çıxışları dinlədim. Mən onların haqlı olduğunu demirəm, ancaq öz baxımlarından işi düz qurğulayıblar. Bu məhkəmənin mahiyyəti ədalətsizlikdir. Məsələn, Cəbrayılda bizim 5 evimiz vardı, orada 1 daş da qalmayıb, getsəm, oranı tanımayacağam. Coğrafiyanı dəyişiblər. Ermənilərin bizə etdiyini Avropada və keçmiş SSRİ-də Hitler və Mussolini də etməyib. Xocalıda bizə qarşı törədilən soyqırımın arxasında Rusiyanın bölgədəki 366-cı diviziyası dururdu. Beynəlxalq hüquqda dinc əhalinin, qadınların, qocaların, uşaqların öldürülməsinə əsla haqq qazandırılmır. Bu çərçivədə mən Haaqa məhkəməsinin haqsız bir məhkəmə olduğunu düşünürəm. Ancaq ermənilər qurğunu ustalıqla qurublar, biz isə rusların vasitəsilə o məhkəməni haqlı çıxarırıq. Məhkəmənin bizim əleyhimizə ədalətsiz qərar qəbul etməsi halında sanksiyalar gələcək. Azərbaycanın sərvəti tək ailənin əlindədir, ancaq sanksiyalara görə xalq zülmətə sürüklənəcək. İndi Azərbaycanın başını gündəlik şoularla, ailə dramlarıyla qatırlar, əsas məsələlər gündəmə gətirilmir. Diktaturaların modeli budur. Məsələn, Qubad İbadoğlunun həbs edilməsi diqqəti yayındırmaq üçündür. Bizim erməni kimi düşmənimiz, rus kimi bizdən əl çəkməyən və Qarabağda hərbi baza qurmuş bir dövlət var. Millət kimi bizim iki düşmənimizdən biri ruslar, o  biri isə farslardır. Mən Cənubi Azərbaycandakı qardaşlarımıza, oradakı milli mücahidlərə, asılanlara, “Traxtur” komandasının azarkeşlərinə dərin sayğı duyuram. Rəhmətlik  Elçibəyin “Bütöv Azərbaycan yolunda” kitabında oradakı mübarizənin prinsipləri ətraflı şəkildə işıqlandırılıb. Bugünkü Azərbaycan öz daxili və xarici siyasətinin köklərini gəmirib yeyir. Rəhmətlik Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi bir insana göstərilən münasibətə baxın. Onun atasının Nardarandakı məzarını ziyarətə gedənlərə qarşı tətbiq edilən hərbə-zorbalığa nə deməli? Mən də orada bir neçə dəfə olmuşam. 1993-dən sonra oraya bircə dəfə də rahat gedib-qayıda bilmədik. Qərb ermənilərlə bizim eyni masa arxasında oturmağımızı istəyir. Paşinyan buna hazırdır. Mən onun Rusiyaya qarşı mövqeyini təqdir edirəm. O, erməni xalqının yetişdirdiyi böyük bir tarixi şəxsiyyətdir. Deyə bilərlər ki, mən düşmən ölkənin baş nazirini tərifləyirəm. Yox, mən həqiqəti və ermənilərin diplomatik oyunları düzgün oynadıqlarını deyirəm. Rusiyanın əlini gücləndirməyə çalışmağımız bizim fəlakətimizdir. Bunu görəcəyik. Bu məsələdə mən Azərbaycan rəsmilərinə əsla haqq qazandırmıram. Hazırda Avropa xalqları da əsrlərlə bir-biriylə savaşıb, ancaq biz Avropanın bugünkü vəziyyətini örnək almalı  və hər şeyə rasional yaxınlaşmağı bacarmalıyıq. Biz bu yoldan nə qədər erkən qayıtsaq, o qədər çox müvəffəq olacağıq. Rusiyaya yaltaqlıq etməyin, Rusiyanın dediklərini yüksək səslə təkrar etmək faciəmizdir. Milli Təhlükəsizlik Xidməti rəhbərimizin dediyi iddia edilən sözləri əcnəbi ölkələrdəki media qurumlarından eşidəndə tüklərim biz-biz oldu. 366-cı diviziyanı üstümüzə göndərib Xocalıda soyqırım törədilməsinə açıq şəkildə dəstək vermiş bir ölkəyə biz bu gün necə etimad edə bilərik? Dünyanın bu qədər qarışdığı bir ortamda Azərbaycanın çox-çox diqqətli olması lazımdır. Azərbaycan xalqı nə etsin? Şəhidlər verib, ac qalıb, susuz qalıb, yurdu dağılıb. Azərbaycan xalqına tək kəlmə söz deyə bilmərik. Ancaq xalqın başında duranlara deməyə haqqımız var. Ölkəmizdə həyata keçirilən Putin modeli xalqımızın belini büküb. Diktatura modelinin nə qədər davam edəcəyini bilmirəm, ancaq onu bilirəm, vaxtımız azdır. Rusiyanın bizi yönləndirməsindən bir an əvvəl vaz keçməsək, hər şey Azərbaycanın əleyhinə olacaq.