Dialoq xətrinə dialoq və ya…

***

-Şəhla xanım, prezidentin köməkçisi Hikmət Hacıyevin QHT sədrləri ilə təşkil etdiyi görüşdə siz də iştirak etmisiniz. Görüşdə QHT-lərin bütün problemlərinə toxunuldumu? Hansı məsələlər qaldırıldı?

-Bəli. Sentyabrın 3-də Hikmət Hacıyevin QHT-lərlə görüşündə mən də iştirak etdim. Həmin görüş Hikmət Hacıyevin QHT-lərlə  sayca 5-ci görüşü idi, yəni daha öncəki günlərdə müxtəlif sahələr üzrə çalışan QHT-lərlə görüşlər təşkil edilib, buna rəğmən, heç bir mövzu üzrə məhdudiyyət qoyulmayıb və danışmaq istəyən hər iştirakçıya söz verilib. Bununla da iştirak etdiyim görüşdə QHT-lərin qeydiyyatı, fəaliyyəti, maliyyəsini məhdudlaşdıran qanunvericilik, layihələrin icrası, maliyyə qıtlığı, layihələrin icra zamanı çətinliklər (icazələrin alınması, yerli icra hakimiyyəti nümayəndələrinin müdaxiləsi və s. problemlər də daxil olmaqla), məlumatın əlçatımlı olmaması (araşdırmalar üçün), sərhəd yoxlamaları, ölkədən çıxma qadağaları, habelə media təşkilatları, donor və beynəlxalq təşkilatlar üçün əlverişsiz mühitin olması haqqında xeyli çıxışlar oldu. Faktiki olaraq, istənilən iştirakçı səsləndirməyə cəsarəti çatdığı istənilən narahatedici məsələni ifadə etməyə sərbəst idi. Yeganə məhdudiyyət hər çıxışçı üçün 3 dəqiqəlik reqlament idi. Amma bunu kompensasiya etmək üçün çıxışçılara əlavə məlumat göndərməyə e-mail ünvanı da verilib.

-Sizin bu görüşlərdən gözləntiləriniz nədir? Hansısa müsbətə doğru dəyişiklik gözləyirsinizmi?

-İlk öncə onu deyim ki, mənim heç vaxt xüsusi illüziyam olmasa da bütövlükdə hər zaman hökumətlə həqiqi dialoqun gücünə inanan insanlardan olmuşam. Yəni, bu dialoqun bu qədər ləngiməsi əlbəttə ki, hökumətin seçimi idi, amma buna rəğmən, şəxsən mən müsbətə doğru dəyişikliklər gözləyirəm. Əslində, bu dəyişikliklər qaçılmazdır, çünki ölkədə illər boyu yığılan və bəzi yeni şərtlərə görə pisləşən durum var ki, onların həllinə hökumət mümkün qədər tez nail olmalıdır. Bunlardan biri QHT-lər və donorlar üçün ölkədə əlverişli şəraitin bərpasıdır ki, bunun zamanı artıq yetişib, hətta keçir, çünki hər keçmiş gün bizim əleyhimizə işləyir.  Odur ki, məncə, hökumət də bunu artıq dərk edib. Son 10 gündə olan təşəbbüsləri məhz belə yozuram.

-Bu görüşlərin nəticəsində xarici donorlar ölkəyə qayıda bilərlərmi? Xarici donorlar və qrant, eləcə də QHT-lər haqqında qanunvericiliyə bu istiqamətdə hansısa dəyişikliklər edilə bilərmi?

-Azərbaycanda mövcud QHT qanunvericiliyi QHT-lərin və xarici donorların fəaliyyətinə əsaslı maneələr yaradır. 2013-cü ilin sonundan “Qrant haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, “Qeyri hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” qanun, “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında” qanun və İnzibati Xətalar Məcəlləsi də daxil olmaqla, vətəndaş cəmiyyətini, xüsusilə QHT sektorunu tənzimləyən qanunlara edilmiş dəyişikliklər sektorun fəaliyyətinə ciddi şəkildə mənfi təsir edib. Nəticədə 2014-cü ildən başlayaraq cəmiyyətin inkişafında əsas hərəkətverici qüvvə olan QHT sektorunun fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması, vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının sosial-iqtisadi proseslərdən və fəaliyyətlərdən kənarda saxlanılması praktikası müşahidə olunur. Bu, dini radikalizm də daxil olmaqla, bir çox fəsadlara yol açır. Bu fəsadlar uzunmüddətli mərhələdə hökümət və vətəndaşlar arasındakı əlaqənin qopmasına və vətəndaşların taleyinə birbaşa təsir edən proseslərin həllində iştiraklarından uzaqlaşmasına səbəb olur. Təəssüf ki, bu sahədə mövcud olmuş 6 illik durğunluq dövrü bir çox problemlərin həllində vətəndaş cəmiyyəti üzvlərini kənarda saxlayaraq hökumət-vətəndaş cəmiyyəti dialoqu üçün neqativ təsirlərə malik oldu. 

Lakin son 6 ildə ilk dəfə, bu dialoqun baş tutması üçün ardıcıl təşəbbüslər sərgilənir. QHT-lərin vəziyyətinin düzəldilməsi birbaşa olaraq donorların da ölkəyə qayıdışı ilə şərtlənir. Çünki donorlar qayıtmasa vətəndaş cəmiyyətinin maliyyə durumu acınacaqlı olaraq qalacaq. Yəni, bu iki seqmentin birlikdə bərpası və işləməsi mütləqdir. Odur ki, necə ki QHT-lərlə donorların vəziyyəti 2013-cu ilin sonundan paralel olaraq pisləşib, eləcə də onların fəaliyyəti birlikdə bərpa olunmalıdır. Bu, olmasa, o zaman dəyişikliklər yenə də kağız üzərində qalaraq, beynəlxalq cəmiyyət tərəfindən yeni bir uğursuz və suni cəhd kimi qiymətləndiriləcək.

-Ümumiyyətlə, dövlət və QHT-lər partnyor ola bilərmi? Dövlətin QHT-lərin işinə müdaxilə etməsi, dialoq adı altında onları tənzimləmək istəməsi normaldırmı?

-Bu, çox yerində verilmiş sualdır, çünki bu sualda bütövlükdə QHT-lərə yönələn önyarğı əks olunur. QHT ifadəsinin “qeyri” sözü hər zaman “anti” sözü kimi qiymətləndirildiyindən hər zaman bir çaşqınlıq yaradıb.Və bu çaşqınlıq QHT-lərə yönələn bütün tərəflərin və cəmiyyətin münasibətinin əsasını qoyub. Bu yanaşma hətta 2014-dən əvvəl də çox aktual bir məqam olub və bu günədək dəyişməyib. Əslində QHT sektoru dövlətə zidd olmaq üçün yaranmayıb, əksinə dövlətin müxtəlif səbəblərdən edə bilmədiyi işləri icra etmək üçün yaranıb. Bu işin uğurla görülməsi isə yalnız bütün tərəflərlə, əsasən də hökumətlə, partnyorluq münasibətində mümkündür. Digər sözlə ifadə etsək, yuxarı qatda olan siyasi mövzulardan, məsələn, korrupsiyanın aradan qaldırılmasından, bir qanunun qəbulu ya dəyişilməsindən tutmuş ayrı-ayrı fərdlərin hüquqlarının pozulmasına qədər, bir icmada su qıtlığı problemini həll etməyə qədər,  hamısının həllində QHT-lərə hökumətlə birbaşa ünsiyyət və əməkdaşlıq lazımdır. Lakin Azərbaycan kimi ölkələrdə hökumətlə iş o qədər mənfi yozulur ki, yalnız pis kontekstdə istifadə olunur və bir damğa rolunu oynayır. Bu da əsassız deyil, çünki illərdir hökumət QHT-lərin iradlarına və tənqidinə (əsasən də insan hüquqları mövzusunda) dözümsüz mövqe sərgiləyib, müstəqil tənqidi səsləndirən QHT-lərə və onların funksionerlərinə qarşı ciddi basqılar edib. Buna əksində isə ona “loyallıq” edən QHT-ləri mükafatlandırıb, onları ələbaxımlı edərək tamamən özününküləşdirib.Yəni, bütün dünyada mövcud olan QONQO modeli (QONQO - hökumətyönlü QHT) bizdə xüsusi ilə iyrənc bir forma alıb. Ona görə də hökumətlə QHT arasındakı partnyorluğa bu ölkənin spesifikasını bilən hər kəs skeptik yanaşır.

Buna rəğmən, mən inanıram ki, hər şey yalnız siyasi iradədən asılıdır – dövlətin QHT ilə konstruktiv münasibət yaratmaq ciddi niyyəti varsa, o, bunu edə biləcək, çünki QHT-lər də bu illər ərzində basqı, təzyiq, çətinliklərdən çox yorulublar. Bu dialoqun baş tutması, onun səmimiliyi və uğuru hər iki tərəfdən asılı olsa da ilkin mərhələdə hökumətdən daha çox asılıdır. Tənqidi mövqedə olanlar “cəzalanmasa”, insan hüquqları və digər mövzularda işlər düzəlməyə doğru getsə, hökumətə qarşı həm QHT-lərin, həm də cəmiyyətin ciddi etimadı yarana bilər.

Bu da ikibaşlı və çox incə bir məqamdır - əslində 2014 böhranı hökumətin bir sıra QHT-lərə etimadsızlığından qaynaqlandı, hökumət basqılara (istintaqlar, həbslər, bank hesablarının həbsi, ölkədən çıxış qadağaları, sərhəd yoxlamaları və digər “qoruyucu tədbirlər”) başladı və nəticədə vətəndaş cəmiyyəti də hökumətə olan etimadını tam itirdi. Hökumətlə vətəndaş cəmiyyəti arasında böyük bir uçurum yarandı və sonradan bu etimadı qazanmaq üçün heç bir ciddi addım atılmadı. Son 6 ildə ilk dəfədir ki, bu mövzu ətrafında bir canlanma var, hökumət istəsə bu etimadı həm qazana, həm də qazandıra bilər. Bu, mümkündür, yetər ki, səmimi istək olsun.

-Bu formada görüşlər əvvəllər də olub. Məsələn, 2013- cü ildə hökumət və vətəndaş cəmiyyəti arasında dialoqdan sonra QHT-lər sıradan çıxarıldı, bir neçə QHT sədri həbs olundu, xarici donorlar ölkədən getdi, cinayət işi açıldı, bu sahədə qanunvericilik daha da pisləşdirildi və s. Yenidən hakimiyyət dialoq adı altında görüşlər keçirir. Belə baxanda hakimiyyət yenə eyni hakimiyyətdir, idarəetmədə də elə bir dəyişiklik yoxdur. Narahat deyilsiniz ki, bu görüşdən, dialoqdan sonra da 2013-cü ildən sonra baş verən hadisələr yenidən təkrarlana bilər?

-Dediyim ki, mənim xüsusi bir illüziyalarım yoxdur. Haqqlısınız, bu hallar keçmişdə olub və təkrarlanmaq potensialı da var. Ölkədə nə lokal, nə də milli səviyyədə sistemli dəyişiklik olub. Əksinə, bir sıra səbəblərə görə ölkənin siyasi, iqtisadi və sosial sahələrində ciddi gərginlik mövcuddur. Lakin bu dəfə şəxsən mən daha pozitivəm. Bəlkə də çox sadəlövhcəsinə düşünürəm. Amma hazırki durumda kiçik müsbət siqnallar duyuram. Məsələn, iştirak etdiyim görüş 1,5 saat müddəti üçün planlaşdırılmışdı, lakin 4 saata yaxın çəkdi. Bildiyim qədərilə bütün digər görüşlər də belə yubanmalarla oldu. Kimsənin sözü kəsilmədi, görüş yarımçıq dayanmadı. Hamını dinlədilər, QHT-ləri əlavə məlumatları təqdim etmək üçün dəvət etdilər. Üstəlik, sentyabrın eyni həftəsində daha iki görüş də oldu ki, bu da bütövlükdə QHT sahəsində dəyişikliklərin məqbul olmasına yönələn siyasi iradənin ilkin siqnalına bənzəyir. Dəqiq desəm, eyni həftədə AR Milli Məclisi İnsan hüquqları komitəsinin sədri Zahid Oruc və millət vəkili Erkin Qədirli ilə də QHT-lərin durumu haqda bənzər görüşlər özlərinin təşəbbüsləri ilə təşkil olundu. Bu, mənim iştirak etdiklərim görüşlərdir. Əminəm ki, digər görüşlər də mövcuddur. Hər iki görüşdə istər mövzu, istərsə də müzakirə dinamikası bənzər idi – hər kəsə söz verilmiş, ümumi səmimi bir ovqat yaradılmışdı. Yəni, 6 lldən sonra ardıcıl bu qədər təşəbbüsün olmasını formal saymıram, hesab edirəm ki, formal görüşlər olsaydı, bu qədər əsaslı yanaşmazdılar, daha səthi olardı. Yəni, bu dəfə QHT sahəsində müsbət dəyişikliklərin tam ya qismən olacağına inanmağa meylliyəm və ümid edirəm ki, yanılmaram.

-Sizin təklifləriniz nədir? Azərbaycanda QHT-lərin normal fəaliyyət göstərməsi, vətəndaş cəmiyyətinin yenidən dirçəlməsi üçün hansı addımlar atılmalıdır? Hakimiyyət bu istəyində səmimi olduğunu sübut etmək üçün nə etməlidir?

-İlk öncə QHT və donorların qeydiyyatını, fəaliyyətini və maliyyələşməsini əngəlləyən qanunvericiliyə əsaslı dəyişikliklər edilməlidir. Qanunlar nəinki 2014-cü ilə qədər olana qayıtmalı, hətta o vaxtkindən də asan olmalıdır. İsbata ehtiyacı olmayan bir qanunauyğunluq odur ki, hesabatlılığın və şəffaflığın təmin edilməsinin ən doğru və sürətli yolu bu qanunvericiliyi maksimum rahatlatmaqdır ki, QHT-lər və donorların fəaliyyəti ilə bağlı heç bir bürokratik əngəllər olmasın. Yalnız o zaman hökumət istədiyi nəzarəti tam olaraq edə biləcək, vəziyyət haqqında məlumata hakim olacaq və bununla da nə qanunu, nə də təşkilatların hüquqlarını pozacaq. Belə rahat, əngəlsiz şərait olarsa düz yolu qoyub əyri yol ilə getmək istəyənlər olduqda onlar çox aydın müəyyən olunacaqlar. Və beləliklə də hər hansı bir yerli ya xarici təşkilatın Azərbaycanın milli maraqlarına zidd bir niyyəti varsa, məhz bu yolla onu ifşa etmək daha rahat olacaq. Bu yanaşma bütövlükdə ölkədə təhlükəsiz bir mühitin formalaşmasına zəmin yaradacaq. Yəni, hökumət QHT-lərə və donorlara qeydiyyat, fəaliyyət və maliyyələşmə üçün maksimum əlverişli şərait yaratmaqla nəinki səmimi olduğunu isbat edə biləcək, hətta bütün indikatorlar üzrə ciddi bir tərəqqiyə imza atmış olacaq. Bununla da zəncirvari bir effektə səbəb olacaq – QHT-lərin simasında ciddi bir tərəfdaş taparaq hökumət öz yükünü azalda biləcək, bütün sahələrdə ictimai nəzarət, maarifləndirmə, güclənmə müşahidə olunacaq, Azərbaycanın Covid-19 pandemiyası da daxil olmaqla, son illərdə yaranmış bir çox problemlərin həllində vətəndaş cəmiyyəti üzvləri və beynəlxalq təşkilatların potensialından yararlana biləcək. Hazırda vətəndaş cəmiyyəti mövcud potentisalının heç 10%-ni istifadə etmək iqtidarında deyil və bu vəziyyətin 6 ildə dəyişməz olaraq qalması minlərlə itirilmiş imkanlar, ölkənin imicinə vurulmuş ciddi zərbədir. 

Əlbəttə ki, Azərbaycan hökuməti bu uğura imza ata bilsə (oxu “atmaq istəsə”), QHT-lərin də ciddi olaraq səfərbər olması və çalışması mütləqdir. Vətəndaş cəmiyyətinin daha peşəkar mövqe sərgiləmək, bilik və bacarıqlarını gücləndirmək, şəffaflıqlarını və hesabatlılıqlarını inkişaf etdirmək prosesləri parallel olaraq sürətlə getməlidir.

Son olaraq, bu təşəbbüslərin ölkədə və regionda baş verən proseslərin fonunda getməsinə də fikir verməliyik. Əvvəla, hazırda Azərbaycan da daxil olmaqla əksər ölkələr COVİD-19 pandemiyası səbəbilə böhranlı bir dövrdən keçir və proqnozlara görə, yaxın 3 il ərzində dünya pandemiyanın fəsadları ilə üz-üzə qalacaq. Üstəlik, regionda (Şərq Tərəfdaşlığı ölkərində) qeyri-sabit siyasi vəziyyəti, Azərbaycanın Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı və digər beynəlxalq qurumlar qarşısında öhdəliklərini və tövsiyələri, habelə Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həssas dövrünü nəzərə alsaq, bu çətin dövrdən minimum itkilərlə çıxmaq üçün demokratik ölkələrdə olduğu kimi, bizdə də hökümətlə vətəndaş cəmiyyəti arasında səmimi bir dialoq və əməkdaşlığın olması artıq bir zərurətdir.