İnternetin bloklanması məsələsinə ölkənin maraqları naminə yenidən baxılmalıdır

***

-Ələsgər bəy, bir neçə gündür Azərbaycanda hərbi vəziyyət elan olunub. Hərbi vəziyyətin tətbiqi ilə bağlı qanuna uyğun olaraq senzura da qüvvəyə minib. Belə olduğu halda Azərbaycanda bütün xəbərlər rəsmi təsdiq olunduqdan sonra yayımlanmalıdır. Bu vəziyyətdə media, xüsusən də müstəqil media necə işləməlidir?

-Əvvəla, Azərbaycanda birbaşa hərbi senzura tətbiq olunub demək doğru deyil. Hərbi senzuranın tətbiq olunması üçün əsas var. Amma bu, əsasən hüquqi rejimlə bağlıdır. Çünki hərbi vəziyyət haqqında qanunun 1-ci maddəsi deyir ki, hərbi vəziyyət zamanı KİV-ə, İnternet resursları və sosial şəbəkələrə məhdudiyyət gətirilə bilər. Amma eyni zamanda həmin qanunun 10-cu maddəsində göstərilir ki, ümumiyyətlə, hərbi vəziyyət zamanı hansı tədbirlər görülə bilər. Bu zaman 22 və 23 -cü bəndlərdə KİV-in konkret olaraq tənzimlənməsi məsələsi, yəni hərbi senzuradan keçirilməsi, eyni zamanda müəyyən mənada hansısa media qurumu hərbi qanunvericiliyə zidd fəaliyyət göstərərsə, onun bağlanması ilə bağlı təqdimatla çıxış edilməsi nəzərdə tutulur. Bunu tənzimləyəcək tərəf hərbi vəziyyəti həyata keçirən strukturlar olmalıdır. Nazirlər Kabinetinin bu günlərdə qəbul etdiyi qərarın 3 saylı əlavəsində konkret olaraq hərbi vəziyyətdə, xüsusən də komendant saatında fəaliyyətinə icazə verilən sahələr göstərilib. 7-ci bənddə KİV-in də adı var. KİV bu baxımdan indiki halda icazəli, yəni qeydiyyatdan keçməklə fəaliyyət göstərə bilir. Söhbət komendant saatı zamanından gedir. Onun xaricində isə hələlik senzuranın tətbiq olunmasına dair heç bir norma yoxdur. KİV normal, standart olaraq etik və hüquqi çərçivədə fəaliyyətini davam etdirməlidir. Əlbəttə ki, hərbi mövzuda yazarkən hərbi strukturların paylaşmadığı və onların təsdiqlətmədiyi məlumatlara yer verməməlidir. Çünki bu, hərbi vəziyyət haqqında qanunvericiliyin, eləcə də KİV haqqında qanunun 7-ci maddəsinin tələbidir. 2018-ci il may ayının 1-də KİV haqqında qanuna bununla bağlı xüsusi müddəa əlavə olunub. Qeyd olunub ki, hərbi vəziyyət zamanı yalnız hərbi tərəfin verdiyi məlumatlara istinad olunmalıdır. Bu baxımdan mövcud qanunvericilikdə bu normalar var. Bununla bağlı 2018-ci ildə həm də teleradio haqqında qanuna da 2-ci maddə əlavə olunub. Bu aspektdən baxanda media indi daha çox özünü tənzimləməklə bu məsələni kontrol edir. Kiməsə indi birbaşa hərbi komendaturadan bir məhdudiyyət varsa, bu, artıq spesifik olaraq onun özünün tematik fəaliyyətinə yönəlik ola bilər. Amma ümumi tənzimləyici norma hələlik yoxdur. Nazirlər Kabineti hərbi vəziyyətdə senzuranın tətbiq edilməsinə dair bir qayda müəyyən etməyib. Ona görə indiki halda belə bir qayda qüvvədə deyil.

-Vəziyyətlə əlaqədər bir neçə gündür Azərbaycanda İnternet də məhdudlaşdırılıb. Bu da jurnalistlərin, media orqanlarının fəaliyyətinə problemlər yaradır. Dövlətin qayğısı başa düşüləndir ki,  bu vəziyyətdə bəzi dezinformasiyaların, cəbhə xəttindəki vəziyyətlə bağlı dəqiq olmayan xəbərlərin yayılmasının qarşısını almağa çalışır. Amma o biri tərəfdən də doğru-düzgün informasiyalara əhalinin, insanların əlçatımlılığının qarşısını alır. Bu məsələ necə tənzimlənməli idi? Bu vəziyyətdə İnternetin məhdudlaşdırılması doğru addım idimi?

-Konstitusiyanın 71-ci maddəsi təməl hüquq və azadlıqları hərbi və müharibə vəziyyətində məhdudlaşdırmanı legitim sayır. Yəni, bizim azadlıqlarımız mövcuddur. Amma hərbi vəziyyət tətbiq olunan zaman müəyyən müddətli və konkret məhdudiyyətlər qoyula bilər. Bu aspektdən baxanda İnternetin məhdudlaşdırılmasının legitim əsası var.  Hazırda informasiya mübadiləsində dezinformasiya yayılmasını önləmək üçün müəyyən resursları, xüsusən də sosial şəbəkələri məhdudlaşdırıcı addımlar atılıb. Burada yenə də iki aspekt var. Bu, nə qədər zəruridir demokratik cəmiyyət üçün? Məncə, İnternet medianın, xüsusən də sosial şəbəkənin birbaşa bağlanması və məhdudlaşdırılması hökumətin özünün doğruları yayması üçün imkanları məhdudlaşdırmaqdır. Yəni, bu, həm də ölkənin, hökumətin lehinə olan, o cümlədən Azərbaycanın ərazi bütünlüyünü bərpa etmək üçün apardığı mübarizənin beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması yollarını da bağlamış olur. Çox məhdud sayda, məhdud şəxslər ancaq hansısa formada resurslar qazanırlar ki, əlavə VPN, proxy-lərlə sistemə çıxmağa çalışırlar. Bunların da böyük əksəriyyəti passivistlərdir. Bu isə hökumətin əslində arzuladığı və ya qarşısına qoyduğu ölkənin milli təhlükəsizliyinə zərər verilməməsi məqsədinə daha çox zərər verir. Nəinki ölkənin doğrularını ictimaiyyətə çatdırmaq. Bu baxımdan bir an öncə ölkədə internetin bloklanması məsələsinə yenidən baxılmalıdır. Və İnternet bloklanmaq məsələsindən çox məzmun kontroluna keçilməlidir. Çünki hərbi vəziyyət haqqında qanuna baxdıqda daha çox məzmunun kontrolundan söhbət gedir. Məzmun kontrolu dedikdə isə birmənalı olaraq ölkənin milli təhlükəsizliyinə zərər verməyən, eyni zamanda ərazi bütövlüyü iddialarına əks olan ifadələrin kontrolundan gedir. Bu məsələdə bütün İnterneti məhdudlaşdırmaq yox, məzmuna yönələn müəyyən məhdudiyyətlərin gətirilməsi daha doğru olardı. Nəzərə alsaq ki, ölkədə pandemiyaya görə təhsil sisteminin elektron mühit üzərindən aparılması məsələsi var. Bu, həm də 1,7 milyon şagird və müəllim heyətinə böyük zərər verəcək. Artıq onlayn dərslər dayanıb. Azərbaycanda elan olunan hərbi vəziyyət müddətli deyil. Qanunda müddətli yazılsa da, amma prezidentin fərmanında konkret müddət göstərilməyib. Bu prosesin aradan qaldırılmasına qədər nəzərdə tutulub. Belə anlaşılır ki, Azərbaycan torpaqlarını işğaldan azad edənə qədər hərbi vəziyyət davam edə bilər. Bu qeyri-müəyyən vaxtdır. Və bu vaxta qədər təhsildən yayınma prosesi baş verəcək. Epidemiya ilə biz 8 aydır ki, mübarizə aparırıq. Hələ ki heç bir nəticə əldə etməmişik. Bunu nəzərə alaraq demək olar ki, İnternetin məhdudlaşdırılması cəmiyyətə daha böyük zərər verəcək.

-Bir çox xarici media nümayəndələri və beynəlxalq jurnalistlər Azərbaycan tərəfdən informasiya ala bilmədiklərindən narazıdırlar. Azərbaycanda xarici media orqanlarının bir çoxunun  ofisləri qapandığından Azərbaycanla bağlı informasiyalar beynəlxalq mediada azlıq təşkil edir. Hətta bu səbəbdən bir çox beynəlxalq media orqanlarında yayımlanan informasiyalar birtərəfli şəkildə verilir. Çünki Ermənistan tərəfi qapıları xarici jurnalistlərin və medianın üzünə açıb. Azərbaycan tərəfi isə onların Qarabağa, cəbhə xəttinə gəlməsinə şərait yaratmırdı. Sizcə, bu informasiya müharibəsində Azərbaycanın geridə qoymurmu?

-Azərbaycan bu məsələyə yanaşmada öncədən hazırlıqlı olmalıydı. Onun beynəlxalq hüquqda haqlı olduğu bir məqam var. Əraziləri işğal olunub. Bununla bağlı BMT-nin 4 qətnaməsi var. Bu gün baş verən qarşıdurma da konkret olaraq Azərbaycanın öz ərazisində baş verir. İşğalda olan Azərbaycan ərazilərində. Buna baxmayaraq, beynəlxalq medianın burda uzunmüddətli fəaliyyətinə gətirilən məhdudiyyətlər, xüsusən də beynəlxalq medianın etibar etdiyi mənbələrin Azərbaycanda az olması və ya demək olar ki, olmaması, Azərbaycanın haqlı informasiya siyasətinə böyük zərbə vurur. Beynəlxalq medialarda son günlər daha çox hadisənin birbaşa görüntüləri o biri tərəfdən gəlir. Bizim rəsmi məlumatlara qismən yer verirlər, ya da vermirlər. Bu auditoriyada bizi haqsız tərəf kimi göstərməyə başlayır. Düzdür, bəzi xarici media orqanları hadisə yerindən çəkə bilir. Amma konkret olaraq bununla bağlı daha sistemli şəkildə tez bir zamanda addımlar atılmalıdır. Beynəlxalq mediaya hadisə yerindən- həm cəbhəyə yaxın yerlərdə mülki vətəndaşlarımızın ölməsi, ziyan çəkməsi ilə bağlı çəkilişlər etməsinə, həm ərazilərimizin işğal olunması, eyni zamanda qarşı tərəfin verdiyi zərərlər, o zonada baş verənlərə bizim aspektdən baxışı beynəlxalq cəmiyyətə təqdim etməyə imkan verilməlidir.  Bununla bağlı, sadəcə, Bakıda brifinq verməklə kifayətlənmək olmaz. Medianın ən önəmli funksiyalarından biri hadisə yerindən özünün öz obyektivi və ya qələmi ilə informasiyanı çatdırmasıdır. Çünki rəsmi məlumat həmişə media üçün etibarlı olub-olmaması baxımından adətən şübhə doğura bilir. Amma birinci əldən aldığı informasiya daha etibarlıdır. Onlar öz gözləri ilə görsəydilər, öz kameraları ilə çəksəydilər beynəlxalq ictimai rəydə Azərbaycanın indiki mövqeyi obyektiv mövqeyə çevrilə bilər.

-Belə bir vəziyyətdə medianın fəaliyyəti necə olmalı idi? Necə qurulmalı idi? Hansı imkanlar yaradılmalı idi?

-Medianın fəaliyyəti iki aspektdə tənzimlənir. Biri hüquq, biri etik. Hüquqi çərçivəni qeyd etdik. İndiki halda müəyyən məhdudiyyətlərin tətbiq olunması qanunvericiliklə mümkündür, beynəlxalq konvensiyalarda da bu var. Amma etik çərçivədə bizim bu gün özümüz ekstremal şəraitlərdə necə işləməliyik- bununla bağlı medianın konkret göstərişləri var.  Eyni zamanda dövlət sirləri ilə işləməklə bağlı, qanunla qorunan mənafelərlə bağlı. Bu baxımdan media daha peşəkar  və həssas olmalıdır. Bir əsgərin şəhid olması xəbərini media çəkib birinci mənbədən təqdim edə bilər. Amma eyni zamanda həmin əsgərin ailəsi var, o informasiyanın onlara çatmama ehtimalı var. Belə olan halda media bunu düşünərək identifikasiya etmədən yaymalıdır. Məsələn, müxtəlif döyüş əməliyyatları və texnikanın hərəkət trayektoriyası “Dövlət sirri haqqında” qanunvericiliyə görə, sirr təşkil edə bilir. Eyni zamanda çəkib yayarkən qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hədd məsələsinə baxmaq lazımdır ki, bu məlumatlar qarşı tərəf üçün kəşfiyyat xarakteri daşımasın. Bir sözlə, media ekstremal vəziyyətlərdə etik çərçivədə necə davranmalı olduğunu yaxşı bilməlidir. Hüquqi məsələləri hüquqçularla məsləhətləşməlidir. Tətbiq olunan rejim hərbi vəziyyət rejimidir və bununla bağlı ciddi məsuliyyətlər də var. Bu məsuliyyətlər həm də indiki halda legitimdir. Belə olduğu halda bizim hüquq və azadlıqlarımıza gətirilən məhdudiyyətlərin çərçivəsini dəqiq bilməliyik.