Media. Qeyri Azadlıqdan Azadlıqa

* * *

- Seymur bəy, Azərbaycanda medianın durumunu necə qiymətləndirirsiniz?

- Azərbaycanda medianın durumu beynəlxalq təşkilatlatın hesabatlarında göstərilən rəqəmlərdəki kimidir, yənin son yerlərdə. Ümumiyyətlə, ölkədə medianın durumuna bir neçə aspektdən baxmaq lazımdır: ictimai-siyasi vəziyyətin jurnalistlərə yaratdığı çətinliklər, jurnalistlərin iqtisadi durumunun aşağı olması, onların sosial statuslarının demək olar ki, olmaması və media tədrisindəki vəziyyət. Bunlar hansısa standartlara cavab vermir. Belə olan halda medianın ümumi durumunu, o cümlədən jurnalistlərin yaşayış və çalışma imkanlarını müsbət qiymətləndirmək mümkün deyil.

-Rəsmi dairələr deyirlər ki, Azərbaycanda media azaddır. Sizcə, müstəqil media qurumları ilə rəsmi dairələrin ölçü vahidlərində bu tərs mütənasibliyi yaradan nələrdir?

-Təkcə Azərbaycanda deyil, hətta dünyanın ən inkişaf etmiş, ən demokratik ölkələrində belə media mənsublarını sevmirlər. Sadəcə, həmin inkişaf etmiş ölkələrdə demokratiyanın bütün ali dəyərləri bərqərar olduğu üçün jurnalistə və onun peşəsinə hörmətlə yanaşırlar. Donald Tramp amerikalı jurnalistlərlə tez-tez mübahisələr edir, onları "fake news" (saxta xəbər-tər.) adlandırır, buna görə də yerli əhalinin, o cümlədən dünya ictimaiyyətinin tənqidinə məruz qalır. Bayaq qeyd etdiyimiz kimi, demokratik ənənələrin bərqərar olması və cəmiyyətin ictimai formada qınağı. Əfsuslar olsun ki, Azərbaycan jurnalistlərinin belə lüksü yoxdur. Hökumətlər medianı onlara "ilişməyənə qədər" sevirlər. Bunun əksi baş verdikdə, hansı hadisələrin olacağını proqnozlaşdırmaq çətin deyil. Rəsmi dairələr elə də deməlidir, çünki söz azadlığı əsas insan və vətəndaş hüquqlarından biridir, yəni bir dövlətin dünya birliyi içərisindəki simasıdır. Amma onlar ya bilərəkdən, ya bilməyərəkdən unudur ki, azad media yalnız onların istədiklərini deyən media deyil. Azad media bir qrupa, bir şəxsə xidmət edən media deyil, azad media bütün qrupların maraqlarını, baxışlarını, düşüncələrini əks etdirən mediadır.

-Eyni zamanda onu da deyək ki, rəsmi dairələr əsas olaraq bildirir ki, Azərbaycanda internet azaddır. Kim nə istəyir yaza bilir. Istənilən şəxs internetdə bloq yarada, sayt aça bilir. Hər kəs online tv yarada bilir. Facebookda veriliş aça bilir. Və.s. Bunlar da göstəricidir axı. Sizcə bütün bunlar medianın azadlığına təsir etmirmi?

-2017-ci ilin məlumatına görə, Azərbaycanda 7,8 milyon internet istifadəçisi var ki, bu da əhalinin 70 faizdən artığını əhadə edir. Bloqçuluq və vətəndaş jurnalistikası isə 2000-ci illərin əvvəllərindən yayılmağa başlayıb. Zaman keçdikcə ənənəvi media internetin yeni trendlərinə- sosial mediaya uduzmağa başladı, proses indi də davam edir. Amma məsələ burasındadır ki, Azərbaycanda ənənəvi medianın sosial mediaya məğlubiyyəti yalnız texniki xarakter daşımır. Bəzən, hər iki tərəfdə də ciddi qeyri-peşəkarlıq elementlərini görürük. Ənənəvi medianın müstəqil olmaması, peşə prinsipləri əsasında deyil, sifarişlə fəaliyyət göstərməsi, faktları, baş vermiş real hadisələri gizlətməsi, yalnız "xoş xəbərləri" yayması sosial mediaya uduzmasına səbəb olur. Sosial media bəzi qəzet və internet resurslarının, o cümlədən də bütün televiziya kanallarının vermədiyi məlumatları bölüşür, cəmiyyətdə rezonans yarada bilir. Belə olan halda klassik medianın sosial mediaya uduzması təbiidir. Baxmayaraq ki, ənənəvi medianın sosial şəbəkələrdə hesabları var, amma onlar da effektiv fəaliyyət göstərmədiyindən diqqətdən kənarda qalırlar. Görünən budur ki, qəzet və televiziyalar sosial media alətləri ilə rəqabət aparmadan onlara məğlub olur. Təbii ki, hər kəsin internetdə sayt açması, TV yaratmasını yüksək qiymətləndirə bilərik. Amma onların iş keyfiyyəti barədə eyni sözləri deyə bilərkimi? Və yaxud internet media nümunələrinə heçmi təzyiq olunmur. 2017-ci ildən bugünədək saytların bloklanma hallarının şahidi olmuşuq. Buna görə müvafiq qanunvericilikdə dəyişikliklər olub ki, saytların bloklanması məhkəmə predmetinə çevrilsin. Bu, senzuarının qeyri-rəsmi formasıdır, hərçənd, KİV haqqında Qanunun 7-ci maddəsi "Senzuranın yolverilməzliyi" adlanır. Yəni, onlayn medianın çox olması "medianın keyfiyyətli azadlığı" na təminat vermir.

- Yeri gəlmişkən Azərbaycanda KİV-ə Dəstək Fondu var. Bundan başqa jurnalistlərə evlər, fəxri adlar, mükafatlar verilir. Onlardansa bir çox hallarda bir şey tələb olunur. Dövlətçilik. Bu dövlətçilik deyiləndə nə nəzərdə tutulur?

-Müsahibələrimin birində KİV DF haqqında danışarkən, "9 ildir fəaliyyət göstərir, 9 dənə xeyir verməyib" demişdim. Bu il məlum təşkilatın yaradılmasının 10 illiyidir. Məlum sitatıma qayıdıram və əminliklə deyirəm ki, "10 dənə xeyir verməyib". 2008-ci ildə yaradılan KİVDF-nin əsas məqsədi söz və məlumat azadlığını inkişaf etdirmək, kütləvi informasiya vasitələrinin müstəqilliyini dəstəkləmək, jurnalistlərin sosial müdafiəsini gücləndirmək olsa da, reallıqda Azərbaycan mətbuatını zəif duruma düşürmək uğrunda yetərincə çalışdı. Fond son 9 ildə Azərbaycan mediasının inkişafı uğrunda hansı addımları atıb? Nizamnaməsində deyildiyi kimi, müstəqil mətbuat formalaşdıra bilibmi? KİVDF-nin 10 il ərzində mediaya ayırdığı vəsaitlər nəinki inkişafa, əksinə, geriləməyə səbəb olub. Xüsusilə tirajların 5-10 dəfə aşağı düşməsi, qəzet yayımı siyasətinin tam nəzarətə və inhisara götürülərək demək olar ki, sıradan çıxarılması vətəndaşların çap mediasına əlçatımlılığına mənfi mənada kəskin təsir edib. Həmçinin satışdan qazanc əldə edə bilməyən media KİVDF-dən daha asılı vəziyyətə düşür və həmin vəsait olmadan satışdan gələn gəlirlə fəaliyyətini davam etdirə bilməyəcəyi qorxusuyla "yaşayır". O ki qaldı fəxri adlar, mükafatlar... bunlar hamısı Sovet dövrünün ənənəsidir. Keçmiş İttifaq ölkələrinin əksəriyyəti Sovetlərdən qurtulub, digərləri qurtulmaq uğrunda irəliləyir, Azərbaycan isə keçmiş ənənələri bərpa edir. "Dövlətçilik" də elə o dövrün "mirası"dır. Jurnalistin dövlətə bir xidməti ola bilər- vicdanla çalışmaq, yalandan uzaq olmaq, plagiatla məşğul olmamaq, cəmiyyəti doğru-dürüst, balanslı informasiya ilə təmin etmək, müzakirələr üçün forum rolunu oynamaq. Yoxsa, bunun əksini etmək dövlətçiliyi xidmət deyil, başqa şeydir.

-Bir qədər də müstəqil medianın durumundan danışaq. Müstəqil media və jurnalistlər çox az sayda qalıb. Amma bu gün müstəqil medianı təkcə hakimiyyət yox, bəzən müxalif qüvvələr də təzyiqə məruz qoyurlar. Onlara qarşı ittihamlarla çıxış edirlər. Bu niyə belədir ki? Belə çıxır ki, müstəqil media Azərbaycanda getdikcə funksiyasını itirmək təhlükəsini yaşayır?

-Belə məsələlərə normal yanaşmaq lazımdır. Jurnalistlər sevilən şəxslər olmasa da, onlardan gözləntilər böyükdür. Odur ki, hər kəs jurnalistlərə yaxın olmaq istəyir və hər kəs istəyir. Gözləntilər doğrulmayanda da, günahkar jurnalist olur. Hər kəs öz həqiqətini görmək istəyir, amma çox az adama mütləq həqiqət maraqlıdır. Amma jurnalist konkret qrupun deyil, hər kəsin maraqlarını əks etdirməlidir. Bu və bu kimi hallar Azərbaycanda müstəqil medianın yoxa çıxmasına, itməsinə səbəb ola bilməz. Jurnalistika kollektiv əməkdir, amma bəzi davranış qaydaları var ki, jurnalistin fərdi yanaşmasından asılıdır. Konkret fərdlər öz müstəqilliklərini itirə bilər. Dəfələrlə bunun şahidi olmuşuq, amma müstəqilliyini qoruyub-saxlayan, mübarizə aparan media qurumları və şəxslər də az deyil.

-Azərbaycanda normal, azad medianın olması üçün nə gərəklidir? Nələr çatışmır?

-Çox qısa cavab versək: şərait, imkanlar, sərbəst mühit. Bunlar yoxdur, ona görə də, KİV DF-nin payladığı maddi yardımların da, evlərin də heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Jurnalistin sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün birinci növbədə ölkədə media azadlığının durumunu qaydaya salmaq lazımdır.