Pandemiya tibbi problemdən daha böyük məsələdir

***

-Azad müəllim, pandemiya dövründə cəmiyyətin psixoloji durumunu necə qiymətləndirirsiniz?

-Ümumiyyətlə, pandemiya dövründə bir neçə vəziyyət yaranıb. Həm fərdi insanlarda, həm də ictimai kütlədə bir neçə reaksiya forması yaranıb. Bunlardan biri qorxu, fobiyadır. İnsanlar xəstəliyə yoluxmaqdan qorxurlar.  İnsanlar çölə çıxmırlar, heç nəyə toxunmurlar, heç kimi evə, yaxınına buraxmırlar. Və onlar gün ərzində periodik olaraq panik ataka keçirirlər. Bunun şərti adı koronafobiyadır. İkincisi isə daha çox kütləyə xasdır. ilk mərhələdə qorxu, həyəcan sonra biganəliklə əvəzlənir. İnsanlar qorxmaqdan yorulurlar. Qoruma instinkti olaraq əksini düşünürlər. Özlərini qorumurlar, bəzi qaydaları qəbul etmirlər və istədikləri hərəkətləri edirlər. Üçüncü forma bəlkə də pandemiya ilə bağlı deyil. Amma bir qrup insan var ki, uzun müddət qapalı yerdə qala bilmir. Bu da panik ataka, klaustrafobiya ilə bağlıdır. Karantin dövründə evin içində qalanda özlərini çox pis hiss edirlər. Üstəgəl o şəxslər adam sayı çox olan, çox səs-küylü evdə yaşayırlarsa, həmin insanlar darıxır, həyəcanlanır, özlərinə yer tapa bilmirlər. Panik ataka gələndə həmin insanlar mütləq havaya çıxmalıdır. İctimaiyyət arasında bu üç formaya daha çox rast gəlinir.

-Hökumətin son şənbə-bazar evdən çıxma yasağından öncə insanların marketlərə hücumu, bütün piştaxtaları boşaltması nədən xəbər verir? İnsanların hökumətin qərarlarına inamsızlığından (yəni, ola bilər hökumət bazar günü yenidən bu qadağanın müddətini artıra bilər və hazırlıqsız yaxalanarıq), yoxsa bunun başqa səbəbləri var?

-Düşünürəm ki, ikigünlük tam qapanma epidemioloji baxımdan dəyişiklik gətirməyəcək. İki günə yoluxma sayı az ola bilər. Amma o demək deyil ki, iki günə biz pandemiyanı tam söndürə bilərik. Bu, pandemiyanın əvvəlində müvəqqəti addım kimi qəbul oluna bilərdi. İndiki vəziyyətdə bu o qədər də təsirli olmayacaq. Sadəcə, virusun qarşısını ala bilmədiklərindən, acizlikdən bu tədbir görüldü. Bir bu tədbirlə bunun qarşısını almaq mümkün olmayacaq. Başqa tədbirlər də görmək lazımdır. Məsələn, bundan əvvəlki karantin dövründə marketlərdə müştərilərin əlini spirtləyirdilər, insanlar aralarında məsafə gözləyirdilər, avtobuslarda dezinfeksiya məhlulları qoyulmuşdu. Sonralar bunların hamısı yoxa çıxdı. Belə tədbirlər daha vacib tədbirlər idi, nəinki insanları evində saxlamaq. İnsanlara bu, izah olunmalıdır, təbliğat aparılmalıdır.

Marketlərin boşalmasını, insanların marketlərə hücumunu biz digər ölkələrdə pandemiyanın əvvəlində görmüşdük. Hələ fəxrlə deyirdik ki, bizdə belə şey olmur. Həmin dövrdə bizdə doğrudan da belə şeylər baş vermirdi. Bu məsələdə hökumətin qərarlarına inamsızlıq var. Əhaliyə tam formada izah olunmamışdı ki, bu, cəmi ikigünlükdür. İnsanlar inanmırdı. Karantinin yumşaldılmasının özü xəstəliyin daha da artması periodunda oldu. Əhalidə atılan addımların məntiqsizliyi fikri yarandı. Ona görə əmin deyillər ki, sabah nə qərar veriləcək.

-Şənbə-bazar hökumətin elan etdiyi sərt karantin rejimi bizə nəyi göstərdi? Polislərin insanlarla, eləcə də insanların polislərlə davranışları, polislərin aqressiv formada insanlarla rəftarı,  eləcə də vətəndaşların polislərə olan aqressiv münasibəti, onları zibillə atəşə tutması və s. Bütün bunlar nə deməkdir?

-Mürəkkəb sualdır. Baş verənlərə obyektiv reaksiya vermək çətindir. Emosiyalar burada rol oynayır. Bu məsələni iki yerə bölək. Birincisi, hökumət tərəfdən yanaşaq. Səhv- doğru hökumət belə bir qərar qəbul edib. Bu qərara vətəndaşlar riayət etməlidir. Qərarın tətbiqinə nəzarət güc struktruna verilib. Aydındır ki, onlara qərarla bağlı konkret əmr verilib. Söhbət o əmrin formasından gedir. Bundan əvvəlki karantin dövründə də əmr var idi. Həmin o sms periodunda biz görürdük ki. polislər şəhərdə gəzir, insanlara yaxınlaşır, izah edir, amma güc tətbiq etmirdilər. Deməli, bu dəfə əmr daha kəskin verilib. Yəni, heç kim küçəyə çıxmamalıdır. Amma burada hökumət insanlarla bağlı bir çox detalı düşünməyib. Bayaq dediyim panik atakalı insanların təmiz hava problemini, hamilə qadınları, xəstə insanları və ya vətəndaşların zibil atmaq problemini, havanın isti keçməsini və s. Bunları düşünmədiyi üçün belə fəsadlar yarandı. Polis ona verilən əmri yerinə yetirirdi. Sadəcə, fərq ondadır ki, polis karantin qaydasını pozan vətəndaşı sanki cinayətkarı tuturmuş kimi tuturdu. Vətəndaşa qarşı fiziki güc tətbiq edirdi. Və bu hərəkətlər əks- reaksiya yaratdı. Sosial şəbəkələrdə yayılan videolarda biz polislərə olan əks- reaksiyanı gördük. Çünki əhali hesab edir ki, onları ədalətsiz olaraq evdə saxlayırlar, üstəgəl də polislər çölə çıxan vətəndaşı fiziki güc tətbiq edərək aparır. Və burada ikinci məsələ ortalığa çıxır. Buna bənzər hadisə bu yaxınlarda ABŞ-da baş verib və bütün ölkə hazırda ayaq üstədir. Orada Corc Floyd adlı şəxs polisin fiziki güc tətbiq etməsi nəticəsində həyatını itirib. Polisin hərəkətinə etiraz olaraq bütün ABŞ ayağa qalxıb. Hətta Avropada da etiraz aksiyaları başlayıb. Hakimiyyət bizdə də belə aksiyaların başlayacağından qorxduğu üçün çalışır bu etirazları elə yerindəcə söndürsün. Amma nəticədə vəziyyət gərginləşir. Onsuz da hamı gərgin formadadır. İstər polis, istər vətəndaş. Bu gərginliyi yumşaltmaq lazımdır.

-Polislərin vətəndaşlarla sanki qatı cinayətkarla davranırlarmış kimi rəftarı, fiziki zorakılığı belə bir fikir yaradıb ki, onlar tapşırığı belə alıblar ki, insanlarda qorxunu, xofu artırsınlar. Amma başqa versiya da var ki, onlar bilərəkdən istəyirlər ki, insanlarda bu hakimiyyətə, onun qərarlarına qıcıq yaratsıblar. Yəni, onsuz da vəziyyətə görə emosional, aqressiv olan əhalini daha da aqressivləşdirsinlər. Bu versiyalardan hansı daha məntiqə uyğundur? Və bu vəziyyət hansı nəticələrə gətirib çıxara bilər?

-N qədər versiya demək olar. Mən bayaq ABŞ-da gedən proseslərə istinad etdim. Rusiyada baş verən proseslərdən birini misal gətirmək istəyirəm. İki-üç rulon divar kağızı oğurladığı ehtimal olunan gənci evində polislər güllələmişdilər. Amma buna qarşı Rusiyada heç bir etiraz olmadı. Praktiki cəhətdən ABŞ-dakı hadisəyə çox bənzəyir. Yəni, bənzər hadisəyə iki cəmiyyət fərqli reaksiya verdi. Cəmiyyətin içərisində hansısa etiraz formalaşmalıdır ki, bu, etiraz aksiyalarına çevrilsin. Azərbaycanda insanlar etiraz üçün küçəyə çıxmağa hazırdır demək düzgün deyil. Hələ bu, görünmür. Cəmiyyətin içərisində etiraz düşüncəli insanlar olsa da aktiv aksiyalara cəmiyyət hələ hazır deyil. Versiya kimi təxribat versiyasını qəbul edə bilərik. Amma bu, nəyə gətirəcək, onu demək çətindir. Siyasi tərəfi kənara qoysaq, psixoloji baxımdan deyə bilərəm ki, cəmiyyət etiraza hazır deyil. Bu, yetişməyən bir prosesdir. Ümid edək ki, yetişməyəcək. ABŞ-da gedən aksiyalar kimi böyükmiqyaslı və dinc olmayan aksiyalar baş verməyəcək.

-Bir gün sonra polisə zibil atan bina sakinlərinin üzərinə çoxsaylı polis yeritmək vəziyyəti daha da gərginləşdirməyəcəkmi?

-Sadəcə, çalışırlar ki, proseslər ABŞ-da gedən proseslərə çevrilməsin. Əhalini qorxudurlar. Sərt tədbirlər həyata keçirməklə çalışacaqlar ki, belə hallar təkrar olunmasın. Əvvəlki karantin dövründə, sms icazələr vaxtı insanlar rahat hərəkət edirdilər. Heç çox vaxt onları ciddi yoxlayan da olmurdu. Belə yumşaq davranışdan sonra birdən-birə  insanlara qarşı sərt davranış da sərt reaksiyalara  gətirib çıxara bilər.

-Pandemiya dövründə psixoloji vəziyyətin daha da gərginləşməməsi üçün hökumətə və insanlara nə təklif edərdiniz?

-Təklif etmək çətin deyil. Hər kəs maksimal olaraq çalışmalıdır ki, özünü virusdan qorusun. İnsanlara dəqiq və tam məlumat verilməlidir. Son bir həftədə yoluxma ilə bağlı yaxın adamlardan məlumatlar gəlməyə başlayıb. Üç aydır biz qeyri-adi vəziyyətdəyik və tək-tük hallarda biz hansısa insanın yoluxması haqda məlumat almışıq. Məlumatlar çox qurudur və insanlar rəqəmlərə inanmırlar. Onlara konkret, inandırıcı məlumatlar lazımdır. Deyirlər ki, yoluxanların 57 faizi Bakıdadır. Bu, məni bir qədər gərginləşdirir. Amma məlumat olsa ki, mənim yaxınlığımda, yaşadığım ərazidə yoluxanların sayı nə qədərdir, mən daha da ehtiyatlı olacam. Deməli, burada iki məqam var. Tibbi sirr anlayışı var. Amma biz anlamalıyıq ki, pandemiya təkcə tibbi problem deyil. Həm də sosial problemdir. Sosial davranışımızı dəyişmək üçün biz daha ətraflı məlumat almalıyıq. Məlumat olmayanda isə onun yerini başqa məlumatlar doldurur. Yəni, şayiələr ortaya çıxır. Şayiələr isə epidemioloji vəziyyətə təsir edir. Buna görə bu gün təbliğat dəyişməlidir. Aparılan təbliğat yetərli deyil. Bu təbliğatın üzərində işləyib hansısa formaları dəyişmək lazımdır. Təkcə zor gücü ilə insanları evə məhkum etməklə məsələ həll olunmayacaq.