"Qəhrəman qala bilmək həmişə qəhrəman ola bilməkdən çətindir"

***

- Ərəstun bəy, 2020-ci il yekunlaşır. İl haqqında ictimai fikirlərə nəzər salsaq, deyə bilərik ki, 2020-ci il yaddaşlarda ağır il kimi qalacaq. Siz Azərbaycan üçün siyasi baxımdan 2020-ci ili necə qiymətləndirərdiniz?

- Ölkənin torpaqlarının böyük bir hissəsinin işğaldan azad edilməsinin müsbət dinamika olmasını önə çəkməklə yanaşı, etiraf etməliyəm ki, ümumilikdə 2020-ci il Azərbaycan üçün ağır oldu, əlbəttə. Burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, hələ 2019-cu ildə başlayan müəyyən kadr dəyişiklikləri və hakimiyyətdaxili rotasiyalar ölkə əhalisinin bir hissəsində qarşıdan gələn 2020-ci ilin müəyyən mənada islahatlar ili olacağı ümidləri yaratmışdı. Cəmiyyətdə buna təkcə ümidlər və gözləntilər deyil, həm də istək və çağırışlar olması nəzərə çarpsa da növbədənkənar parlament seçkilərilə başlayan hadisələr silsiləsi elə həmin seçkilərdən sonra bu ümidləri sarsıtdı. Ardınca COVİD-19 pandemiyası və onun yaratdığı fəsadlar, iqtisadi resessiya, idarəetmənin daha da mərkəzləşməsi və hakimiyyətin daha da avtoritarlaşması bu ümidləri birdəfəlik dəfn elədi. Amma görünürdü ki, cəmiyyətdə müəyyən enerji toplanıb və o, mütləq hərəkətə keçməlidir. Bu da özünü iyul ayından başlayan hərbi gərginlikdə və ardınca da Azərbaycan-Ermənistan savaşında reallaşdırdı. Bütün bu hadisələr ardıcıllığı hələ uzun müddət müzakirələr və araşdırmalar predmeti olacaq. Amma hər bir halda 2020-ci il tariximizdə və yaddaşımızda müharibə ili kimi qalacaq. Elə əsas araşdırmalar da əsasən həmin müharibə fenomeni ətrafında gedəcək.Çünki 44 günlük müharibə Azərbaycan xalqının gələcək inkişafı üçün zəruri olan bir çox məqamlara aydınlıq gətirdi.          

- İl həm də pandemiya ili kimi yadda qaldı. İl başlayandan bu günə kimi dünyada pandemiya davam edir. O cümlədən Azərbaycanda xüsusi karantin rejiminin tətbiq olunduğu ilk dövrlərdə insanlarda hakimiyyətə qarşı qıcıq var idi. Karantin rejiminə görə iş yerlərinin müvəqqəti qapadılması, işləməyən insanlara 190 manat yardım ayrılması və bunu haqqı çatan hər kəsin ala bilməməsi, evdən bayıra çıxmama qərarına görə baş vermiş etirazlar, eyni zamanda polisin insanlara qarşı zorakılığı və s. Eyni zamanda bütün bunlar növbədənkənar parlament seçkilərindən sonra, yəni cəmiyyətin hakimiyyətdən islahat gözləntilərinin ardınca baş verirdi. Amma pandemiya, karantin, yəni sosial vəziyyətdən olan narazılıq demək olar ki, itib getdi. Artıq karantin rejimi, iş yerlərinin bağlanması, 190 manatın verilib- verilməməsi demək olar ki, daha heç kimi narahat etmir. Və ya ən azı bu narazılıq görünmür. Konkret olaraq 2020-ci il Azərbaycanın daxili siyasətində daha çox hansı proseslərlə və necə yadda qalacaq?

-  Artıq qeyd etdiyim kimi, 2020-ci il Azərbaycanın istər yaxın, istərsə də uzaq tarixində müharibə ili kimi qalacaq. Həm də ona görə ki sadaladığımız bütün məsələlərdən yalnız birində - ölkənin ərazi bütövlüyü məsələsində xalq özünü reallaşdıra bildi. Amma əvvəl hadisələrə xronoloji ardıcıllıqla baxaq. Parlament seçkiləri dediyim kimi, islahat ümidlərini sarsıtdı və ölkədə əvvəlkindən prinsipial baxımdan heç nə ilə fərqlənməyən ali qanunuverici orqan formalaşdırıldı. Müəyyən fərqlər var, əlbəttə, amma dediyim kimi, onlar prinsipial deyil. Məsələn, indiki parlament öz sələfindən daha üzüyola və daha qeyri-peşəkardır. Mən bununla əsla əvvəlki parlamentin üstün olduğunu iddia etmirəm, sadəcə, neqativ seçimin, yəni, pislə daha pis arasında seçimin bu dəfə ikincinin (daha pisin) üzərində dayandığını demək istəyirəm. Bu da özünü həmin o seçki adlandırılan hadisədən sonra ölkədə baş verən bütün məsələlərə münasibətdə göstərdi. Qaldı pandemiya şəraitində atılan addımlara, burada da qeyri-adi bir şey yox idi. Hakimiyyətin sadə insanlara münasibəti özünü bütün çılpaqlığı ilə ortaya qoydu. Bəlkə də bu ifadəm sərt qarşılanacaq, amma onu deməyi özümə borc bilirəm: pandemiya ilə bağlı məsələlərdə biz Azərbaycan xalqına qarşı sözün həqiqi mənasında qeyri-insanı münasibət gördük. Burada haşiyəyə çıxım ki, mənimçün bu, yenilik deyildi. Qabiliyyətsizliyin, savadsızlığın, səriştəsizliyin, bütün məsələlərdən,  hətta ölkə üçün həyati əhəmiyyətli məsələlərdən belə yalnız şəxsi mənfəətin güdülməsini də buraya əlavə edəndə mənzərə tamamlanır və bugünkü nəticələr alınır. Pandemiya hər mənada kritik situasiyadır və o göstərdi ki, Azərbaycanı idarə edənlərin arsenalında kritik situasiyalar üçün də, insanları təhdid etmək üçün tətbiq olunan mənasız qadağalardan, korrupsiyadan, varlanmaq ehtirasından, xalqa qarşı polis zorakılığından və digər bu kimi neqativ resurslardan savayı heç nə yoxdur. 190 manatlıq yardıma gəlincə, bu, ayrıca bir müzakirənin mövzudur. Qısaca onu deyim ki, həmin 190 manatlıq yardıma münasibət göstərdi ki, Azərbaycan insanı artıq dövlətindən əlini tam üzüb və onu bir ovuc insanın mülkiyyəti kimi qəbul edir, elə bu səbəbdən də dövlətdən heç bir umacağı yoxdur.

- Bu il həm də dediyiniz kimi, Azərbaycanın 44 günlük müharibəsi ilə yadda qalacaq. Bu müharibə göstərdi ki, bütün fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, Azərbaycanda xalq və hakimiyyət lazım gəldikdə milli məsələlərdə birgə olmağa bacarır. Bu müharibə bizə və dünyaya nəyi sübut etdi?

- Azərbaycanın 44 günlük müharibəsi hələ uzun müddət öyrəniləcək, müzakirə olunacaq və artıq bu gün tam əminliklə deyə bilərəm ki, başqa ölkələr də analoji problemlərinin həllində ona müraciət edəcəklər. Sosioloji aspektdən baxdıqda müharibə uzun illər boyu Azərbaycan cəmiyyətinin təməl dəyərlərini dağıtmaq cəhdlərinin tam iflasa uğradığını göstərdi. Məlum oldu ki, azərbaycanlı heç də bir çoxlarının yanlış təsəvvür etdiyi kimi başıaşağı, üzüyola, susqun, qorxaq deyil və onun qüruruna toxunduqda bütün qətiyyətini, cəsarətini, hətta amansızlığını ortaya qoya bilir. Bu, fikrimcə, həmin müharibədən çıxarılmalı olan əsas nəticədir, çünki cəmiyyətin gələcək modelini quranda həmin təməl dəyər və keyfiyyətlərin nəzərə alınmaması uğursuzluq demək olacaq. Qaldı tez-tez səslənən “xalqın və hakimiyyətin milli məsələlərdə birləşə bilməsi” tezisinə, burada müəyyən qeyri-dəqiqlik var. Xalq özü birləşdi və zəif də olsa özü təşkilatlandı, özü də hələ iyul ayında Ermənistanın Tovuzdakı təxribatına cavab olaraq. Hakimiyyət isə əvvəl bunu görə bilmədi, sonra inkar etməyə çalışdı, daha sonra isə xalqla birləşdi. Sentyabrın 27-dən formalaşan həmin birlik noyabrın 10-dan sonra laxlamağa başladı, sanki yollar yenidən ayrıldı. Bunu dedikdə əsassız görünməmək üçün hakimiyyət resurslarından birinə istinad etmək məncə yerinə düşərdi. Sosioloji Tədqiqatlar Mərkəzinin keçirdiyi sorğuya inansaq azərbaycanlıların cəmi 21%-i  mütləq qələbə əldə olunduğunu bildirir. Məncə burada xüsusi şərhə ehtiyac yoxdur və hakimiyyət də sonrakı fəaliyyətində bunu nəzərə almalı olacaq.

Müharibənin hərbi aspektinə gəldikdə isə sıravi əsgərindən tutmuş generalınadək Azərbaycan ordusunun hətta nəzəri baxımdan belə mümkün görünməyənə nail olması faktdır. Azərbaycan ordusu dünyaya gələcək texnoloji müharibənin modelini və onun real döyüş şəraitində necə işləməli olduğunu təqdim etdi. Bunu dünya mətbuatındakı çoxsaylı təhlillərdən də görmək mümkündür. Şuşanın işğaldan azad edilməsi əməliyyatı isə hələ uzun müddət müxtəlif ölkələrin hərbi məktəblərində nadir savaş nümunəsi kimi tədris olunacaq. Bizim müharibə dünyaya  bir neçə həqiqəti də yenidən xatırlatdı:

- Ədalətsiz sülh və məcburi atəşkəs yalnız yeni müharibəyə aparan yollardır;

- Ərazi bütövlüyü təkcə coğrafi və siyasi deyil, həm də insanlar üçün qürur məsələsidir;

- Zəif xalq yoxdur, sadəcə, hər bir xalqa gücünü göstərməsi üçün zəruri şəraitin yetişməsi vacibdir.

- Müharibə dövründə, eyni zamanda müharibədən sonra hakimiyyətin və prezidentin nüfuzu xalq içərisində xeyli artıb. Eyni zamanda prezidentin bu nüfuza güvəni artıb. Bu proses hansı tendensiyalar yarada bilər?

- Gəlin, əvvəlcə dəqiqləşdirək: bütövlükdə hakimiyyətin yox, İlham Əlievin, onun bir neçə məmurunun və ordudakı döyüş generallarının. Müharibə dövründə ölkəyə olan xarici təzyiqlərin elə ancaq görünən hissəsi onların miqyasını təxmin etməyə imkan verir. İlham Əliyev dövlət başçısı və ali baş komandan kimi çox məsuliyyətli və riskli qərara imza atdı. Unutmayaq ki, bunun son dərəcə ağır nəticələri də ola bilərdi və o zaman tarixi məsuliyyətdən qaçmaq da asan olmayacaqdı. Heç kim onun bu addımının əhəmiyyətini kiçiltmir və kiçildə də bilməz, amma müharibə bitdi və indi quruculuq mərhələsinə keçirik. Müharibənin uğurları da, ağrı-acıları da, müəyyən uğursuzluqları da tezliklə arxa plana keçəcək, amma dönməz itkilərimiz – şəhid olmuş həmvətənlərimiz yaddaşlarda qalacaq. Şəxsən mən 10 noyabr bəyanatına imza atmağı və onun nəticəsi olaraq ölkəyə Rusiya “sülhməramlıları”nın buraxılmasını uğursuzluq sayıram, amma bu da faktdır ki, müharibə Azərbaycan xalqını qalib xalqa çevirdi və belə bir xalq da əvvəlki kimi idarə oluna bilməz. Bu səbəbdən də gələcək mərhələ yalnız idarəetmə konsepsiyası köklü şəkildə dəyişəcəyi halda uğurlu ola bilər. Bir növ dövlətin özünün konsepti dəyişməlidir, çünki artıq cəmiyyət əvvəlki deyil. Belə şəraitdə İlham Əliyevin qazandığı siyasi kapitalın taleyi də onun atacağı addımlardan asılı olacaq. Başqa sözlərlə, İlham Əliyevin oğru-korrupsioner dəstəsinin, yoxsa qalib xalqın prezidenti olmağı seçəcəyindən. İkinci tərəfi seçdiyi halda onun birincilərdən qurtulması da asanlaşacaq. Xalqın dəstəyinə söykənən prezidentin atdığı addımlar müzakirə olunmur, bir şərtlə ki, həmin addımlar xalqın da marağına xidmət etsin. Odur ki, indi hər şey İlham Əliyevin seçimindən asılı olacaq və bu seçim onun da, ölkənin də gələcəyini müəyyən edəcək. Bu, ölkə üçün inkişaf edə və çiçəklənə bilmək, İlham Əliyev üçün isə qəhrəman qala bilmək mərhələsi olacaq. Qəhrəman qala bilmək isə həmişə qəhrəman ola bilməkdən çətindir.  

- Bu il həm də hakimiyyətin və siyasi partiyaların dialoqları baş tutdu. Bu dialoqlarda yalnız bir siyasi partiya iştirak etmir və demək olar ki, həmin partiya təklənib. Bu dialoqların nəticəsi nə olacaq? Bu dialoqlar Azərbaycanın siyasi həyatına nə verəcək?

- Siyasi dialoq hər zaman və istənilən cəmiyyət üçün zəruridir, amma təəssüf ki, Azərbaycanda belə təcrübənin olmaması indiki prosesdə də özünü göstərməkdədir. Dövlət rəsmilərinin müxalifət nümayəndələri ilə görüşlər və müzakirələr haqda verdiyi bəzi açıqlamalar həmin prosesə nəinki ictimai nüfuz qazandırmır, hətta əksinə, onu gözdən salır. Ümid edirəm, bunun yeganə səbəbi təcrübəsizlikdir. İqtidar-müxalifət dialoqu yalnız o zaman uğurlu ola bilər ki, ona ictimai maraq və ictimai dəstək olsun. Hələlik isə bunlar görünmür. Odur ki, bir qədər gözləyək və ümid edək ki, başladılan təmaslar siyasi dialoq formatına düşəcək və ilk növbədə də dialoqun predmetləri və hədəfləri müəyyənləşəcək, proses şəffaf xarakter alacaq.

- Azərbaycanın xarici siyasətində 2020-ci il nə ilə yadda qalacaq? Azərbaycan-Qərb münasibətləri hansısa yeni mərhələyə qədəm qoydumu? Eyni zamanda Azərbaycan- Türkiyə birgə konfederasiyası haqqında fikirlərə çox tez-tez rast gəldik. Azərbaycan-Türkiyə-Rusiya yaxınlaşmasının şahidi olduq və eyni zamanda regionda altılıq platformasının inkişafına dair bəyanatlara rast gəldik. Eyni zamanda 2020-ci ildə rus ordusu sülhməramlı formada Azərbaycan ərazisinə girdi. Konkret olaraq Azərbaycan-Rusiya-Türkiyə yaxınlaşması, Azərbaycan-Qərb münasibətləri nə vəd edir?

- 2020-ci ili ölkənin xarici siyasətində dönüş ili də adlandırmaq olar. Bu dönüş ilk növbədə 44 günlük müharibə ilə bağlı olan hadisələrlə diqtə olundu. ATƏT-in Minsk Qrupunun sülh prosesi ilə bağlı 30 illik fəaliyyətini de- facto bitmiş hesab edə bilərik. Azərbaycan Qərbdən xeyli uzaqlaşdı. Düzdür, belə tendensiyalar onsuz da var idi, amma 2020-ci ildə həmin proses öz kulminasiya nöqtəsinə çatdı. Əlbəttə, burada səbəb kimi təkcə bizim Qarabağ uğrundakı müharibəmizi göstərmək yanlış olardı. Həmin müharibə səbəbdən daha çox nəticə oldu. Səbəblər isə daha dərindədir. Başlıca səbəb qlobal siyasətin yenidən formatlanmasıdır. Bünovrəsi 1945-ci ildən sonra qoyulan, SSRİ dağılandan sonra isə laxlayan geosiyasi konstruksiyanın çökməsi başa çatmaqdadır. Bu gün biz yeni qlobal dünyaya keçirik və onun da yeni qaydaları, yeni konfiqurasiyası formalaşmaqdadır. Belə görünür ki, indi qlobal rəqabət əsasən kommunikasiyalara və nəqliyyat dəhlizlərinə nəzarət uğrunda gedir və o, getdikcə daha da kəskinləşəcək. Bizim də bu mənada bəxtimiz gətirməyib, çünki əsas rəqabət bölgəsi olan Böyük Orta Doğunun (ingiliscədə Extended Middle East) tərkib hissəsiyik. Bu mübarizədə bizi tərəf kimi görmək istəyən güclər kimi, rəqib kimi görənlər də var, hətta nəzarətə götürmək istəyənlər də. Odur ki, indiki mərhələdə balanslı adlandırılan çoxvektorlu xarici siyasət kursu yürütmək nəinki asan olmayacaq, hətta bəlkə də mümkün olmayacaq deyərdim. Bizə bölgənin 3 əsas gücü olan Rusiya, Türkiyə və İranla münasibətlərimizi müəyyənləşdirmək lazım olacaq. Mən bu məsələdə birmənalı olaraq tərəfdaş kimi təbii müttəfiqimiz olan Türkiyəni və bir də İsraili görürəm. Digər tərəfdən isə Rusiya artıq ordusu ilə Azərbaycandadır və günü-gündən də öz təsirini artırmağa çalışır. Düşünürəm ki, buna müqavimət göstərmək üçün bizə iki məsələdə qətiyyətli olmaq lazımdır: ölkəmizin sahibi olduğumuzu hər addımda göstərməkdə və Türkiyə ilə hərbi-siyasi əməkdaşlığı genişləndirməkdə. Qərblə münasibətlərin perspektivinə gəlincə, burada məsələ daha mürəkkəbdir və bizim üçün də hələ aydın olmayan ən azı bir sual var: Qərb bizə qarşı siyasət yürüdən Fransadır, neytrallıq göstərən Almaniya, dəstək ifadə edən Böyük Britaniya yoxsa susqunluq nümayiş etdirən ABŞ?

- Və son olaraq, 2020-ci ilin yekunlarına baxsaq, 2021-ci il Azərbaycanın xarici və daxili siyasətində hansı proseslər baş verə bilər?

- Azərbaycan kimi ölkələrdə xarici siyasətlə daxili siyasət bir-biri ilə sıx əlaqəlidir. Etiraf edim ki, daxili siyasətlə bağlı xüsusi optimizmim yoxdur, çünki qarşıdakı mərhələdə bizi çox mürəkkəb geosiyasi proseslər burulğanı gözləyir. Ümumiyyətlə, 2021-ci ilin rahat və sakit keçəcəyini gözləmirəm. Təəssüflə deməliyəm ki, yerləşdiyimiz bölgədə, yəni, Böyük Orta Doğuda gərginliyin artacağı və hətta  hərbi qarşıdurmalara keçəcəyi də  istisna deyil. Bunun da bizə təsirləri birbaşa olacaq, çünki, məsələn, bir tərəfdən Rusiya Yaxın Şərqə çıxış üçün əsas dəhliz kimi Azərbaycan ərazisini görür, Moskvanın rəqibləri isə bizim bölgəni onun qarşısını kəsmək üçün ən optimal məkan hesab edirlər. Bu da bizim təkcə suverenliyimizə deyil, həm də bütövlükdə bölgədə sabitliyə ciddi təhdiddir. Moskva Ermənistanda hakimiyyət dəyişikliyinə nail ola bilsə bu, riskləri bir qədər də artıracaq. İndi zənnimcə, Azərbaycan Paşinyanın hakimiyyətdən getməsində maraqlı olmamalıdır. Ən azı ona görə ki, hətta baş vermiş böyük savaşa rəğmən o, Ermənistanda danışıq aparıla biləcək yeganə siyasətçidir. Ermənistanda hakimiyyət uğrunda mübarizədə də tərəflər Qərblə Rusiyadır və hər ikisi də bu ölkəyə əsas təsir vasitəsi kimi öz daxilindəki erməni diasporunu görür. Ermənilər arasında belə bir daxili rəqabətin olması bizim üçün əlavə manevr imkanları deməkdir. Odur ki, Ermənistanla münasibətlərdən tutmuş qlobal siyasi proseslərin təsirlərindən qorunmağadək bütün məsələlər ciddi təhlil olunmalı və əsaslı xarici siyasət strategiyası hazırlanmalıdır.

Daxili siyasətdə isə yuxarıda dediyim kimi, həqiqi siyasi dialoqa, real xalq-hakimiyyət birliyinə nail ola və geniş islahatlara start verilsə dərin iqtisadi böhran ili olacağı gözlənilən 2021-ci ili ölkə və cəmiyyət üçün az ağrılı keçirmək olar. Bu, həm də davamlı inkişafın başlanğıcı demək olardı. Bunların olub-olmayacağı isə yəqin ki, hakimiyyətin seçimindən asılı olacaq, çünki real mexanizmlər bu gün faktiki olaraq yalnız onun nəzarətindədir.