Tanınmış Türkoloq:”Ölkəmizdə Türkologiyanın yaradıcısı professor Ahmet Caferoğludur”

***

"Təzyiqçi mənada demirəm, son dərəcə avtoritar adam idi"

"Bizə Məhəmməd Hüseyn Şəhriyarı o sevdirdi"

Turan: Bu il professor Ahmet Caferoğlunun anadan olmasının 120 illiyidir.Onunla bağlı fikir və xatirələrinizi bölüşməzdən əvvəl oxucularımıza özünüzü tanıtmağınızı xahiş edirik.

Karaörs: Adım Mehmet Metin Karaörsdür.1968-ildə İstanbul universiteti dil-ədəbiyyat fakültəsinin Türk dili və ədəbiyyatı bölməsini bitirmişəm.50 ildən bəri ali məktəblərdə işləyirəm.Hal-hazırda İstanbuldakı Aydın universitetində dərs deyirəm.Universitetdə dərs aldığm böyük müəllimlərim vardı.Onlardan biri professor Ahmet Caferoğlu, o biri isə professor Faruk Timurtaş idi.Məndən bu müsahibəni aldığınıza görə, sizə təşəkkür edirəm.Mən Türk dialektləri üzrə mütəxəssisəm.2 il Qazaxıstanda, 2 il Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətində işləmişəm.Türk coğrafiyasının hamısını gəzib elmi araşdırmalar aparmışam.Türk dillərinin müqayisəli qrammatikasına dair əsərlər yazmışam. Türkiyə və Azərbaycan Türkcələrinin müqayisəli qrammatikasına dair tədqiqatlarımı davam etdirirəm.

Turan: Professor Ahmet Caferoğlu sizin üçün kim idi,onu necə xatırlayırsınız?

Karaörs: Mən 1963-cü ildə İstanbul universitetinə qəbul olunandan sonra professor Caferoğlu bizə dərs deməyə başladı.O,məşhur Türkoloq idi.Biz onun dərslərinə heyran olduq. Ahmet Caferoğlu bütün tələbələrinə ata kimi yanaşan, onlarla öz övladı kimi rəftar edən müəllim idi.Onda Türkün qüruru vardı.Professor Cəfəroğlu bizə Türk dil tarixi dərsləri verirdi.O bizə Göytürk yazılarını öyrətdi,dünyanın tanınmış Türkoloqlarını bizə tanltdırdı.Ondan başqa, Əhməd Cəfəroğlu bizə Anadolu dialektologiyası dərsi verirdi.Onun 2 cildlik "Türk dili tarixi" kitabı o sahədəki ilk əsərdir.O, dilin tarixini 2 yerə bölürdü: 1) Dilin daxili tarixi; 2)Dilin xarici tarixi.Professor Caferoğlu Qaraxanlı Türklərinin dil tarixindən bəhs edərkən əvvəlcə o dildəki bədii əsərlərdən yazmış, sonra isə o dilin leksik-qarmmatik xüsusiyyətlərini izah etmişdir.Çağatay Türkcəsini izah edərkən də eyni metoddan istifadə etmişdir.Çox qiymətli kitabdır.Mənim ixtisas sahəm Çağatay Türkcəsidir, Əlişir Nəvaiyə dair doktorluq dissertasiyası yazmışam.Doktorluq dissertasiyamı professor Muharrem Erginin elmi rəhbərliyi altında yazdım.Professor Ergin də Ahmet Caferoğlunun yetişdirdiyi alimlərdən biridir.Ahmet Caferoğlu Türkiyəyə Azərbaycanın Gəncə vilayətindən gəlib,Muharrem Ergin isə Axısxa Türküdür.Onun mənsub olduğu Kamaloğulları nəsli Borçalıdan Muşun Bulanık qəsəbəsinə gəlib.Türkiyəyə kənardan gələn elm adamları burada Türkologiyanın inkişafında mühüm rol oynayıblar.Professor Caferoğlu uyğur Türkcəsinin qrammatikasına dair əsər də yazıb.Uyğur Türkcəsinin lüğətini Türkiyədə ilk dəfə professor Ahmet Caferoğlu hazırlayıb.Əhməd Cəfəroğlu Türkiyədə dialektologiya elminin əsasını qoyan alimdir.O, bəzi gənc alimləri və tələbələrini də götürərək Türkiyənin müxtəlif bölgələrinə getmiş, xalqdan topladıqları materiallar əsasında dialektologiyaya dair 10 cildlik əsər yazmışdır.Professor Caferoğludan sonra gələnlər onun bu sahədəki əsərlərini əsəs mənbə kimi qəbul edirlər.Ahmet Caferoğlunun əsas xüsusiyyətlərindən biri də dünyanın məşhur Türkoloqlarını yaxşı tanıması idi.Məsələn, məşhur rus Türkoloqu,akademik Andrey Kononovu Türkiyəyə dəvət edərək bizə dərs verməsinə nail olmuşdu.O öz dərslərində bizə məşhur Türkoloqlar barədə ətraflı məlumatlar verirdi.Ahmet Caferoğlu Türk olmaqdan qürur duyan böyük şəxsiyyət idi.O, Bilgə xaqanın, Tonyukukun sözlərini bizə o qədər gözəl izah edərdi ki,biz dərslərdə həyəcandan yerimizdə otura bilməzdik.Onun dərslərində səs salmaq, dərsə qulaq asmamaq mümkün deyildi.Çünki güclü avtoritetə malik idi.Ancaq bu, təzyiqçi avtoritet deyildi,onu bizə sevdirən xüsusiyyət idi.Biz ona bağlanmışdıq.O, Necmettin Hacıeminoğlu, Faruk Timurtaş kimi məşhur alimləri yetişdirib.Onların İstanbul universitetindəki otaqları yanaşı idi,Cəfəroğlunun orada böyük kitabxanası vardı.Deyəsən, vəfatından sonra kitabxanası harasa bağışlandı.

Turan: İstanbul universiteti Türkiyyat araşdırmaları institutuna verilib.

Karaörs: İndi orada mühafizə edilir.Ahmet Caferoğlu çox böyük alim, qayğıkeş müəllim idi.Bizim üçün çox zəhmət çəkib, onu heç vaxt unutmuruq.

Turan: Danışdıqlarınızdan belə başa düşdüm ki, buradakı Türkologiyanın beşiyi başında professorlar Reşid Rahmeti Arat və Ahmet Caferoğlu durub.Səhv anlamırıq ki?

Karaörs: Thomsen Göytürk yazılarını oxuyandan sonra Osmanlı imperiyasının son dövründəki ziyalılar bundan xəbər tutmuşdular.Osmanlı dövləti Türk xalqlarına dair elmi tədqiqatlara əhəmiyyət verməmişdi.Qərb ölkələrində millətlərə, onların dillərinə dair elmi araşdırmalar genişlənəndən sonra Osmanlı dövləti də bu sahəyə diqqəti artırmaq məcburiyyətində qaldı.Mustafa Kamal Atatürk Cümhuriyyətimizi qurandan sonra Türkologiya sahəsinə böyük əhəmiyyət verib və Kazan Türklərindən olan, o vaxtlar Almaniyada işləyən Reşid Rahmeti Aratı ölkəmizə dəvət edib.O, müqayisəli qrammatikaya dair tədqiqatlar aparıb .Onunla eyni vaxtlarda Ahmet Caferoğlu Almaniyada doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək Türkiyəyə qayıdıb.Onlardan əvvəl isə Azərbaycandan gələn Hüseyinzade Ali bəy, Ağaoğlu Ağaoğlu burada Türkçülük fəaliyyəti aparıb, Türkologiyanın yaranması uçun çox zəhmət çəkiblər.Türkologiyanın inkişafı üçün ən çox əməkdaşlıq edən ölkələr Azərbaycan və Türkiyədir."Çırpınıdı Qara dəniz" mahnısı Azərbaycanındır. "Heydərbabaya salam" Azərbaycanındır.Biz onu tələbə ikən əzbərləmişdik,professor Ahmet Caferoğlu bizə tez-tez Şəhriyardan danışırdı.Sonra professor Məhərrəm Ergin "Heydərbabaya salam" barədə kitab yazdı (poemadan parçalar deyir) Biz Oğuz Türkləriyik.Müşahidə və tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycan Türkcəsinə Çağatay Türkcəsi təsir göstərmişdir, Türkiyə Türkcəsi isə ərəb dilinin təsirinə məruz qalmışdır.Azəricə,qazaxca, qırğızca,türkməncə, özbəkcə demək düz deyil.Çünki bunların hamısı Türkcənin qollarıdır.Mahmud Kaşğarlının dediyi kimi,Nuh peyğəmbərinin oğullarından birinin adı Yafəsdir,onun oğullarından birinin adı Türkdür ki, bu günkü Türk boyları oradan gəlməkdədir.Mən tələbələrimə bunları geniş izah edirəm.Azərbaycan və Türkiyə Türkləri bir-birindən ayrılmayan iki qardaşdır.Növbəti söhbətimizdə professor Muharrem Ergin barədə danışarıq.

Turan : Agentliyimiz vasitəsiylə Azərbaycana nə demək istəyərdiniz?

Karaörs: Bacı-qardaşlarıma salamlar göndərirəm.Mən Azərbaycana 4 dəfə getmişəm, bir çox yerini gəzmişəm.Azərbaycanı lap çox sevirəm.Bakı çox inkişaf etdi.Qanlı yanvar hadisələri baş verəndə mən Kayseridəki Ərciyəs universitetində işləyirdim.Oradakı QHT-lərlə birlikdə 10 min nəfərin iştirak etdiyi etiraz mitinqi keçirdik.Mən mitinq meydanında Rüstəm Behrudinin şeirini oxumuşdum.Kayseridəki mitinqimiz indiyə qədər Türkiyədə keçirilən ən böyük etiraz aksiyalarından biri idi.

Turan: Bu dərin mənalı söhbətə görə sizə təşəkkür edirik.Növbəti söhbətimizdə professor Muharrem Ergin barədə danışmaq diləyimizlə...