Türkdilli dövlətlər: inteqrasiya görüntiləri və problemləri

***

-Elxan bəy, Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının VI sammiti keçirildi. Sizcə, sammitin bu formatda keçirilməsi qənaətbəxş hesab etmək olarmı?

-SSRİ dağıldıqdan sonra türkdilli dövlətlər arasında geniş əlaqələr yarandı. Rusiya və İran türkdilli dövlətlərin ilk toplantılarından narahat idilər. Çünki Moskvada və Tehranda düşünürdülər ki, Türkiyə bölgədə böyük TURAN dövləti qurmaq istəyir. Halbuki, Türkiyənin və digər türkdilli dövlətlərin belə bir planı yox idi. Daha sonra Moskva və Tehran bunu anladılar və türkdilli dövlətlərin toplantılarından narahat olmadılar. Buna baxmayaraq, türkdilli dövlətlərin hamısı bu formatda iştirak etmir. Türkmənistan türkdilli dövlətdir, ancaq türkdilli dövlətlərin sammitlərində iştirak etmir. Türkmənistan bunu neytral xarici siyasəti ilə əlaqələndirir. Türkmənistan bunun əvəzinə türkdilli dövlətlərlə ikitərəfli əlaqələrə üstünlük verir. Məsələn Türkmənistanın Türkiyə ilə sıx əlaqələri var. Ancaq Türkmənistanın digər türkdilli ölkələrlə əlaqələrində müəyyən problemlər var. İslam Kərimov Özbəkistanın prezidenti olanda bu ölkə də türkdilli dövlət başçılarının sammitlərində iştirak etmirdi. Özbəkistanın yeni prezidenti Şövkət Mirziyeyev xarici siyasəti dəyişdi. İslam Kərimovun Türkiyə ilə münasibətlərində gərginlik var idi. Özbəkistanın yeni prezidenti isə Türkiyə ilə əlaqələri yenidən bərpa edib. Şövkət Mirziyeyev Türkiyəyə rəsmi səfər də edib. Özbəkistan prezidenti bu dəfə türkdilli dövlət başçılarının sammitində də iştirak etdi. Buna baxmayaraq, Özbəkistan hələ Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının tamhüquqlu üzvü deyil.

-Diqqət çəkən və xüsusi marağa səbəb olan məqam Macarıstanın bu sammitə qatılması idi. Macarıstanın bu addımını necə qiymətləndirmək olar?

-Doğrudur, Avropa dövləti olan Macarıstanın Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasında iştirakı diqqət mərkəzində idi. Macarlar qədim türk tayfalarından sayılırlar. Buna görə də Macarıstan da özünü türk dünyasının tərkib hissəsi sayır. Bundan başqa Macarıstanın Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasına qoşulmasının praktik əhəmiyyəti də var. Macarıstan türkdilli dövlətlərlə əlaqələrini genişləndirmək istəyir. Macarıstanın baş naziri Viktor Orban macar xalqının türkdilli xalqlarla əməkdaşlığı inkişaf etdirməkdə maraqlıdır. Macarıstan il ərzində Azərbaycan da daxil olmaqla türkdilli ölkələrin tələbələrinə təqaüd verir.

-Sizcə, bu qurumun Azərbaycan üçün əhəmiyyəti nədən ibarətdir?

-Azərbaycan üçün türkdilli dövlətlər əməkdaşlığı genişləndirmək bir neçə səbəbdən vacibdir. Birincisi, Azərbaycan türkdilli dövlətlərin Qarabağ məsələsində Azərbaycana dəstəyini artırmasını istəyir. Qazaxıstan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının üzvü olsa da, Qarabağ məsələsində Azərbaycana dəstək verir. Ancaq Mərkəzi Asiyanın digər dövlətləri Qazaxıstan qədər Azərbaycana dəstək vermirlər. İkincisi, Azərbaycan türk dünyası ilə iqtisadi əlaqələrini genişləndirmək istəyir. Azərbaycan son illərdə Türkiyə iqtisadiyyatına 14 milyard dollar sərmayə qoyub. Türkiyə də Azərbaycana təxminən bu qədər sərmayə qoyub. Azərbaycanın Türkiyəyə sərmayələrinin həcmi yaxın illərdə 20 milyard dollara çatacaq. Ancaq bu proses digər türkdilli ölkələrlə zəifdir. Üçüncüsü, Azərbaycan türkdilli ölkələrin Azərbaycanın nəqliyyat imkanlarından istifadə etməsini istəyir. Qazaxıstan prezidenti Qırğızıstanda dedi ki, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun açılması əhəmiyyətlidir. Qazaxıstanın Kurık və Aktau limanlarının yükötürmə qabiliyyəti 26 milyon tona çatıb. Bu isə o deməkdir ki, bu yüklər Azərbaycanın Xəzərdəki Ələt limanına çatdırıla bilər. Ələt limanına çatdırılan yüklər isə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu ilə Avropa ölkələrinə çatdırılacaq. Azərbaycan Özbəkistanın və Türkmənistanın da Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu üzərindən yüklərini daşımasını istəyir. Türkdilli dövlətlər arasında humanitar əlaqələrin inkişafı da vacibdir. Türkdilli dövlətlərin bəzilərində, o cümlədən Qazaxıstanda və Azərbaycanda türkdilli dövlətlərin ortaq tarixi fənni keçilir. Bundan başqa türkdilli dövlətlərin ortaq televiziyasının və ortaq universitetinin yaradılmasıyla bağlı da müzakirələr aparılır. Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev türk dünyasının 100 tanınmış şəxsiini müəyyənləşdirilməsini də vacib sayır. Bu da yaxşı təklifdir.

-Sammitin indi keçirilməsini Türkiyənin türk dövlətləri vasitəsi ilə dünyaya mesaj ötürmək istəyii kimi qiymətləndirənlər də var. Bu fikirlər nə dərəcədə reallığı əks etdirir?

-Göründüyü kimi, türkdilli dövlətlərin toplantılarından müzakirə edilən mövzular iqtisadiyyat, ticarət, ortaq layihələr və humanitar mövzularla bağlıdır. Yəni bu müzakirələrdə hərbi əməkdaşlıq məsələləri müzakirə olunmur. Odur ki, Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası başqa dövlətlərə qarşı yönəlməyib. Buna baxmayaraq, Türkiyə prezidenti Rəcəb Təyyub Ərdoğanın "ticarətdə dollardan imtina edək" təşəbbüsünün hazırki şərtlər daxilində reallaşması çətindir. O bu təşəbbüslə Qırğızstanda çıxış etdi. Dünyada ticarətin təxminən 70 faizi dollarla həyata keçirilir. Türkdilli dövlətlərin dollardan imtina etməsi çətindir. Rəcəb Təyyub Ərdoğan türk dünyasının Fətullah Gülən terrorçu şəbəkəsi ilə mübarizəsini genişləndirməsini də istəyir. Hələ ki, Türkiyədən başqa Azərbaycan bu şəbəkə ilə ciddi mübarizə aparır. Azərbaycanın addımlarından Ankara da məmnundur. Qırğızıstandan isə Ankara narazıdır. Ərdoğan bu ölkədə çıxışında dedi ki, Qırğızıstan Fətullah Gülənin tərəfdarları ilə mübarizəni genişləndirməsə bu gələcəkdə Qırğızıstanın özü üçün problemlər yaradacaq.

-Amma türkdilli ölkələrin bir çətir altında birləşməsi kənardan o qədər də səmimi görünmür. Çünki, bir çox türkdilli ölkələr dediyiniz kimi bu əməkdaşlıq şurasına qatılmır, bəziləri qatılsalar da siyasətlərində fərqliliklər mövcuddur. Bunu necə dəyərləndirmək olar?

-Doğrudur. Türkdilli dövlətlər iqtisadi və humanitar əlaqələrə diqqət yetirsələr də, xarici siyasətdə bir qədər fərqli siyasət aparırlar. Məsələn, Ərdoğan deyir ki, Fələstin də türk dünyasının tərkib hissəsidir. Ancaq digər türkdilli dövlətlər belə hesab etmirlər. Azərbaycan və Qazaxıstan Fələstinin müstəqilliyini dəstəkləsələr də İsraillə də əməkdaşlığı davam etdirirlər. Belə fərqli fikirlər qurum daxilində hələ mövcuddur. Yeri gəlmişkən, Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının növbəti zirvə toplantısı Azərbaycanda keçiriləcək. Həmin toplantıya qədər gərəkdir ki, türkdilli dövlətlərin inteqrasiyası daha da güclənsin.