Yeni köhnə ombudsman

***

-Yalçın bəy, Milli Məclis yeni ombudsmanı təyin etdi. Sizcə, bu təyinatı uğurlu hesab etmək olarmı?

-Bu təyinatı uğurlu hesab etmirəm. Əvvəla, yeni təyin edilmiş ombudsmanın əvvəlki fəaliyyətində insan hüquqları sahəsində təcrübəsinin olub-olmaması, insan hüquqlarına hər hansı töhfə verib-verməməsi məlum deyil. Halbuki, insan hüquqları üzrə müvəkkil (ombudsman) haqqında qanunun tələbinə görə, müvəkkilliyə namizəd şəxs insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində təcrübəyə malik olmalıdır. Səbinə Əliyeva haqda bilinən yalnız odur ki, ixtisasca hüquqşünasdır, bir müddət Konstitusiya Məhkəməsində aparat rəhbərinin müavini işləyib, hüquq üzrə fəlsəfə doktorudur və s. Hərçənd, onun hüququn hansı sahəsi üzrə ixtisaslaşdığı da aydın deyil. Bu, fərdi keyfiyyətlərlə bağlı məsələ.

Ən vacib məsələ isə siyasi hakimiyyətin özünün insan hüquqlarına münasibətidir. Hakim xətt istənilən fundamental insan haqları pozuntusunun birmənalı inkarı üzərində qurulub. Digər tərəfdən, bir çox ciddi insan haqları pozuntuları sistem xarakterlidir, pozuntuların mənşəyi bilavasitə indiki siyasi iqtidarla bağlıdır.

Belə bir mühitdə ombudsman vəzifəsinə təyin edilən şəxsin kimliyi, fərdi keyfiyyətləri o qədər də rol oynamır və uguru müəyyən etmir.

-Bu təyinatla ombudsmanın fəaliyyətində nə dəyişəcək?

-Xüsusi, fundamental hansısa dəyişikliklərdən söhbət gedə bilməz. Ola bilər, hansısa xırda, texniki xarakterli dəyişikliklər olsun. Tutaq ki, sabah Ombudsman Aparatı və ya regional mərkəzləri daha yaxşı, müasir təmir olunmuş, böyük və işıqlı binaya köçürülsün, əməkdaşlarının sosial, maliyyə və digər təminatları yüksəldilsin. Amma müvəkkilin əsas, ana fəaliyyəti -   dövlət orqanları və ya məmurlar tərəfindən insan hüquqlarının pozuntusunun qarşısının alınması və ya pozuntuların bərpası istiqamətində mühüm dəyişikliklər gözləmirəm, bu, istisnadır. O yerdə ki, qeyri-vacib, nisbətən daha az, problemlərin iyerarxiyasında axırıncı yerləri tutan məsələlərlə məşğul olurlar, deməli, orada əsas məsələylə, əsas problemlə məşğul olmağa ixtiyar yoxdur, “giriş qadağandır”.

- Bundan əvvəlki ombudsman Elmira Süleymanovanın fəaliyyətini necə qiymətləndirirsiniz?

-Mən Elmira Süleymanovanın fəaliyyətini qiymətləndirə bilmirəm. Gərək ortalıqda bir fəaliyyət olsun ki, onu da qiymətləndirə biləsən. Ümumiyyətlə, onun təyinatı əvvəldən yanlış idi. İnsan hüquqları, o cümlədən hüquqla heç bir bağlılığı olmayan, yaşlı bir adamın çevik, həssas və cəsur münasibət tələb edən bir vəzifəyə təyinatı hakimiyyətin insan hüquqlarına münasibətinin tipik göstəricisiydi. Əgər onun illik məruzələrinə nəzər yetirsəniz, bunun əyani şahidi ola bilərsiniz. Həmin məruzələrdə ölkənin məhkəmə-hüquq sistemini təhdid edən, laxladan işgəncələr barədə ciddi məlumatlara təsadüf etmək mümkün deyil. Hərçənd ki, xüsusən son illər həm həbsdə olan şəxslər, həm onların yaxınları, eləcə də vəkilləri davamlı şəkildə polisin müvəqqəti saxlama yerlərində, istintaq təcrüdxanaları və cəzaçəkmə müəssisələrində dəhşətli işgəncələrdən, digər qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftarlardan, qeyri-insani saxlanma şəraitindən və s. ətraflı, ad, soyad, vəzifə, işgəncə növü və s. göstərilməklə şikayətlənirlər. Elmira xanım heç dövri bəyanat və məqalələrində bu mövzuda hansısa əhəmiyyətli açıqlaması ilə yaddaşlarımızda qalmayıb. Hələ mən ixtisaslaşmış hansısa məruzə haqqında danışmıram. Onun ümumi və tematik bəyanatları əsasən Qarabağ münaqişəsi barədədir (Xocalı soyqırımı, Şuşanın işğal ildönümü və s.),  digərləri isə nəzəri, heç bir qıcıq doğurmayan mövzulardır (məsələn, uşaq hüquqları). Dövri mətbuatda dərc edilən məqalələr isə əməlli-başlı faciədir. Məsələn, bu il 18 iyun – Milli İnsan Hüquqları Günündə Elmira xanımın “Respublika” qəzetində dərc edilən irihəcmli yazısı elə belə də adlanır: “İnsan hüquqları sahəsində islahatlar uğurla davam etdirilir”.

Əlavə şərhə ehtiyac yoxdur, məncə. Bütöv 17 il, ya da ondan bir az artıq müddət əldən çıxdı.

-Bu vaxta qədər heç olmasa Ombudsman Aparatı sorğulara cavab verirdi. Müraciət olduqda işgəncə, vəkillə görüş məsələlərini həll edirdi. Amma belə bir fikir var ki, yeni təyin olunan ombudsmanın YAP icra katibinin müavini, deputat Siyavuş Novruzovun həyat yoldaşı olması vəziyyəti daha da çətinləşdirəcək. YAP funksionerinin xanımı həyat yoldaşına qarşı çıxmayacaq və insan haqları ilə bağlı durumu gizlətməyə çalışacaq. Bu fikirlər nə qədər əsaslıdır?

-Bu fikirlər aşkar əsassız deyil. İnsan hüquqları üzrə müvəkkil (ombudsman) haqqında qanunun tələbinə görə, ombusdman siyasi baxımdan bitərəf olmalıdır. Hakim Yeni Azərbaycan Partiyasının əsas fiqurantlarından biri olan Siyavuş Novruzovun xanımı Səbinə Əliyeva bu tələbə formal baxımdan cavab verə bilər. Ancaq onun ailə, nikah münasibətində olduğu şəxsin siyasi obrazı və ölkədə insan hüquqlarına davamlı mənfi, mürtəce münasibəti istər-istəməz suallar doğurur və yeni müvəkkilin siyasi bitərəfliyini, müstəqil və qərəzsiz fəaliyyət göstərəcəyini indidən şübhə altına alır.

Səbinə Əliyeva bu mənada ağır mirasa sahibdir. O, vaxtaşırı zahirən də olsa müstəqil olduğunu, həyat yoldaşının və onun təmsil olunduğu siyasi düşərgənin təsiri altında olmadığını sübut etmək məcburiyyəti ilə üzləşəcək. 

-Sizcə, Azərbaycanda ombudsman vəzifəsinə kimi layiq görmək olardı?

-Belə şəxslər az deyil. Amma mənim əsas namizədim hüquq müdafiəçisi Oqtay Gülalıyevdir. Oqtay bəy son 3-4 ilin ən işlək, bəlkə də yeganə hüquq müdafiəçisidir. O, müasir Azərbaycan hüquq müdafiəçiliyinin əsas bəlasından - səfər və gəzinti həvəsindən - uzaqdı. O tədbirdən bu tədbirə qaçmırdı, o xarici ölkədən bu xarici ölkəyə uçmurdu. Ayağı yerdə olan hüquq müdafiəçisidir. Evə qapanıb, evdən çölə çıxmayan hüquq müdafiəçilərindən də deyil. Bütün günü məhkəmələrdə, insanlarla görüşdəydi, həbsdə intihar etdiyi deyilən blogerin məzarını axtarırdı, hər bir hüquq pozuntusu ilə bağlı geniş hesabatlar hazırlayır, təqdim edir, işgəncələrlə bağlı davamlı tədbirlər keçirirdi. Onun ən üstün keyfiyyəti qurbanlar arasında fərq qoymaması və onlarla birbaşa ünsiyyətə girməsidır. Adları hüquq müdafiəçisi olan çoxlu şəxslər var ki, siyasi, dini, social və s. mənsubiyyətinə görə qurbanlar arasında aşkar ayrı-seçkilik, dözülməz fərq qoyurlar, münasibəti insanın ya özünə, ya da təmsil etdiyi qrupa, dəstəyə görə müəyyənləşdirirlər. Hərçənd hüquq müdafiəçiliyinin təməlində “insana görə yox, pozuntuya görə” münasibəti dayanır. Gülalıyev məhz bu sonuncu prinsip əsasında işləyirdi. Son illər məhz bu fədakar şəxsin inanılmaz fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycan cəmiyyəti bir sıra mühüm cinayət işlərində baş verən totaq qanunsuzluqlardan, ağlagəlməz insan hüquqları pozuntularından xəbər tuta bildi. Bunlar şərti adı “Nardaran işi”, “Gəncə işi”, “Tərtər işi” və s. olan işlərdir. Ombudsman işi də hüquq müdafiəçiliyi işinin daha geniş, əhatəli versiyası olduğundan Gülalıyevin bu vəzifənin öhdəsindən layiqincə gələcəyi şübhəsizdir. Böyük ümidim var ki, Oqtay bəy tez bir zamanda sağalıb, öz şərəfli fəaliyyətini davam etdirəcək.

-Sizcə, Azərbaycanda Ombudsman Aparatının fəaliyyətinin normal, dəqiq işləməsi üçün nəyə ehtiyac var?

-Müvafiq qanunun Ombudsman Aparatının müstəqilliyinə tam təminat vermədıyi qənaətindəyəm. Xüsusən bu, müvəkkilliyə namizədlərin prezident tərəfindən irəli sürülməsinə aiddir. Hazırki qanuna görə, müvəkkili Azərbaycan Respublikası prezidentinin təqdim etdiyi üç namizəd arasından Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi seçir. Müvəkkilliyə namizədlərin irəli sürülməsi səlahiyyəti prezidentdən alınıb, tutaq ki, vətəndaş cəmiyyəti qurumlarına verilə bilər. Eyni zamanda, namizədlərin bu işə yararlılığının müzakirəsi məqsədilə geniş ictimai müzakirələrin aparılması zəruridir.

Həmçinin müvəkklin səalhiyyətinə vaxtından əvvəl xitam verilməsinin prezidentin təqdimatı əsasında da həyata keçirilməsi norması qanundan çıxarılmalıdır. Yəni, ombudsmanın prezidentdən asılılığı faktı qanundan çıxarılmalıdır.

Digər bir məsələ kimi, qapalı və nəzarət altında (cəzaçəkmə müəssisələri, istintaq təcridxanaları, müvəqqəti saxlanılma yerləri) saxlanılan şəxslər tərəfindən yazılan şikayətlərin müvəkkilə çatdırlması mexanizminin dəqiqləşdirilməsini deyə bilərəm. Mövcud qanunda bu şikayətlərin bir sutka ərzində senzuradan keçirilmədən ombudsmana göndərildiyi əks olunub. Ancaq reallığa bələd olan şəxs kimi bu normanın işləmədiyinin fərqindəyəm. Düşünürəm ki, qapalı yerlərdə saxlanılan ərizəçilərlə Ombudsman Aparatı arasında geniş birbaşa əlaqə mexanizmi qanunda təsbit edilməlidir. Bu mənada Milli Preventiv Qrupun hüquqlarının da genişləndirilməsi zəriridir.

Həmçinin şikayətlərə baxılma müddəti qısaldılmalı və səmərəli hala gətirilməlidir. İndiki qanunda bu müddət ilkin olaraq 30 gün müəyyən edilib. Sonradan əlavə yoxlama aparmaq zərurəti yarandıqda müraciətə baxılma müddəti yenidən uzadıla  bilər. Şikayətə baxılma müddətinin qeyri-müəyyənliyi reallıqda bir çox hallarda süründürməçiliyə və sui-istifadəyə gətirib çıxarır. Bütövlükdə isə Ombudsman Aparatının fəaliyyətinin səmərəli olması üçün hazırki siyasi sistemin təbiəti dəyişməlidir.