Yola saldığımız il iqtisadi siyasətdə sosiallaşmaq ilə yadda qaldı

***

-Qubad bəy, 2019-cu il Azərbaycanın iqtisadi sahəsində əsasən nə ilə yadda qaldı?

-Yola saldığımız il iqtisadi siyasətdə sosiallaşmaq, artım tempinin yavaşlaması, biznesdə inhisarlaşma,  idarəetmədə yeniləşmə, Qarabağ məsələsində geriləmə, cəmiyyətdə də qismən aktivləşmə ilə yadda qaldı. İlin əvvəlindən dövlət siyasətinin sosial tərəfə meyllənməsi ilin sonuna qədər davam etdi. Ölkədə minimum əməkhaqqı və pensiya artırıldı. Bundan sonra bir sıra sferalarda da əmək haqlarının artırılması həyata keçirildi. Amma bütün bunlara baxmayaraq, təəssüflər olsun ki, 2019-cu il sosial problemlərin həllində xüsusi əhəmiyyəti ilə yadda qalmadı. Ona görə ki, illərlə yığılıb qalmış problemlərin həllinin xərci həm artmışdı, həm də  bununla bağlı ayrılmış vəsait kifayət deyildi. 2019-cu ildə ən böyük gözləntilər, xüsusilə də uşaqların dövlət sosial qayğısının gücləndirilməsi idi. Amma buna baxmayaraq, uşaqların sosial qayğısı yalnız onların qismən ünvanlı sosial yardım proqramı çərçivəsində və aztəminatlı təbəqələrin, sağlamlıq imkanları məhdud olan ailələrin uşaqları səviyyəsində təmin olundu. 2019-cu ildə iki böyük zavod işə salındı. Bu, SOCAR karbamid zavodu, eyni zamanda SOCAR polimer layihəsi çərçivəsində yüksək sıxlıqlı polietilen zavodunun birinci növbəsinin açılışı oldu. Ilk dəfə olaraq bu il Azərbaycan qazı Avropaya çatdırıldı. Bununla yanaşı 2019-cu ildə həm də Vergilər Nazirliyi, Əmlak Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsi, Antiinhisar və Dövlət Bazarına Nəzarət üzrə Dövlət Agentliyi İqtisadiyyat Nazirliyinin tabeliyinə verildi. Mikayıl Cabbarovun vergilər naziri vəzifəsindən azad edilib iqtisadiyyat naziri təyin olunması diqqət çəkən məqamlardan biridir. Baş nazirin dəyişməsi, Prezident Administrasiyasındakı yeniliklər 2019-cu il üçün həm iqtisadi, həm də siyasi müstəvidə yaddaqalan, əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən hesab oluna bilər. 2019-cu ildə Azərbaycan-Rusiya münasibətləri daha da sıxlaşdı və Dövlət Neft Şirkəti Rusiyada Antipin zavodunun səhmdarı oldu. Rusiya Azərbaycandan çoxlu investisiyalar aldı. Eyni zamanda Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasının ləğvi və təşkilatın səlahiyyətinin aktivlərinin Mərkəzi Banka verilməsi də bu  ilin adına yazıldı. Baxmayaraq ki, bu addım geriyə qayıdış, mənim fikrimcə, düzgün olmayan addım kimi dəyərləndirilir. Nəhayət, 2019-cu ildə parlamentin buraxılması, parlamentdən gözləntilərin azalması və ümumiyyətlə, parlamentin işinin qeyri-məhsuldar hesab olunması da istənilən halda iqtisadiyyata təsirsiz ötüşmədi.

-2019-cu ildə müavinətlər, təqaüdlər artırıldı. Eyni zamanda minimum əməkhaqqı il ərzində iki dəfə artırıldı. Bütün bunları nəzərə alaraq 2019-cu ilı əhalinin rifah vəziyyətinin artması baxımından müsbət il adlandırmaq olarmı?

-Təbii ki, bu il müavinətlərin, təqaüdlərin, minimum əməkhaqqının artırılması əhalinin rifah vəziyyətinin yaxşılaşdırılması baxımından dəyərləndirilə bilər. Amma məsələ bundan ibarətdir ki, bütün bunlarla yanaşı həm də dövriyyədəki pul kütləsinin bu ilin on ayında ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 18,8 faiz artması, qiymətlərin bahalaşması, istehlak bazarında inflyasiyanın gizli də olsa davam etməsi son nəticədə əhaliyə yönələn sosial rifahın yaxşılaşdırılması üçün nəzərdə tutulan tədbirlərin effektinin azalmasına gətirib çıxardı. İl ərzində iş yerlərinin bağlanması da diqqətdən qaçmadı və bu il həm də hesab edirəm ki, əvvəlki illərlə müqayisədə daha çox iş yerlərinin bağlanması ilə yadda qaldı. Baxmayaraq ki, bununla bağlı rəsmi statistikada verilən məlumatlar mövcud gerçəkliyi əks etdirmir. Rəsmi statistik məlumatlara görə, Azərbaycanda bu ilin birinci on ayı ərzində cəmi 7,3 min iş yeri bağlanıb, eyni zamanda 164,4 min yeni iş yerləri açılıb. Amma ən azı Azərbaycan məşğulluq mərkəzlərində qeydiyyatdan keçən işsizlərin sayının noyabrın 1-nə olan vəziyyətinin əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 232,4 faiz artması onu deməyə əsas verir ki, 2019-cu il həm də işsizliyin çoxalması ili kimi yadda qaldı. Baxmayaraq ki, məşğulluq mərkəzlərində qeydiyyata duran işsizlərin sayı artdı, eyni zamanda iş axtaranlara təklif olunmuş vakansiyaların bütövlükdə rəsmi olaraq qeydiyyatdan keçmiş işsizlərdən 4,4 faiz az olması, cəmi 17, 8 min nəfərin qeydə alınmasının özü həm də yeni iş yerlərinin açılması ilə bağlı təşəbbüslərin bu il ərzində zəif olduğunu deməyə əsas verir. Bu il ərzində əmək haqlarının artımı yenə də keçmiş sovet ölkələri ilə müqayisədə Azərbaycanın mövqeyini yaxşılaşdıra bilmədi. Əməkhaqqı göstəricisinə görə, Azərbaycan yanvar-sentyabr aylarında işləyənlərə 320 avro və 355 dollarlıq əməkhaqqı təklif etdi ki, bu da  MDB ölkələri ilə müqayisədə yalnız Tacikistan, Özbəkistan və Qırğızıstandan daha yaxşı vəziyyəti xarakterizə edir. Amma bu göstərici digər ölkələrdən o cümlədən, Rusiyadan 2 dəfə, Belorusdan 1,5 dəfə, Qazaxıstandan 1,4 dəfə azdır. Ukrayna, Moldova, Gürcüstan və Ermənistandan da aşağıdır. ən çox təəssüf doğuran məsələ ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda yenə də orta aylıq əməkhaqqı avro ilə götürəndə Ermənistandan 15 avro, dollarla götürəndə isə 27 dollar aşağıdır. Yəni, istənilən halda bu addımlar yenə də Azərbaycanın illərdir itirilmiş mövqeyinin bərpası üçün kifayət etmədi. Bu baxımdan sosial tədbirlərin gec həyata keçirilməsi, bununla bağlı, ümumiyyətlə, həyata keçirilən dəyişikliklər,  onun xərcinin yüksək olması effektinin azalmasını şərtləndirdi və ona görə də 2019-cu il Azərbaycanda sosial problemlərin həllində əhəmiyyətli rol oynaya bilmədi. Bunun əsas səbəblərindən biri də bu istiqamətdə addımların illərlə atılmaması və onun bu il ərzində həyata keçirilməsi xərcinin yüksək olması və işsizlərin sayının əvvəlki illərlə müqayisədə çoxalması ilə izah oluna bilər.

-Hakimiyyət Azərbaycanda islahatların getdiyini iddia edir. Bu il bir çox kadr dəyişiklikləri baş verib. Xüsusən də iqtisadi sahədə vəzifə tutan şəxslərin yerləri dəyişdirildi. Baş nazir, prezidentin bir neçə köməkçisi iqtisadi sahədə ixtisaslaşmış şəxslərdən təyin olundu. Bir neçə iqtisadi qurum birləşdirildi. Bütün bunların Azərbaycan iqtisadiyyatına nə kimi təsiri oldu?

-Hakimiyyətədki kadr dəyişikliklərini dəyərləndirmək üçün zaman kəsiyi çox kiçikdir. Bunların bir çoxu ilin sonunda həyata keçirilib. Bu baxımdan onların gördüyü işin effektivliyinin ölçülməsi üçün bir neçə ay yetərli zaman sayıla bilməz. İstənilən halda baş verənlərin, yenilərin həm Prezident Administrasiyasında, həm Nazirlər Kabinetində, digər iqtisadi instansiyalarda vəzifəyə gətirilməsi yeni təşəbbüsün, ideyaların həyata keçirilməsi üçün ilk addım sayıla bilər. Amma bunların reallaşdırılması yenə də ölkədəki idarəetmə mühitindən asılıdır. Əgər idarəetmə mühitində və bütövlükdə sistemdə dəyişiklik olmazsa, onda yenilərdən elə də böyük gözləntilər gözləməyə dəymir. Məsələ ondan ibarətdir ki, iqtisadi sahədə yeni şəxslər bu arenaya gətirilmədi. Əslində daha çox baş verən dəyişikliklər bir vəzifə daşıyıcısının digər vəzifəyə təyinatı ilə əlaqədar oldu. Bu kadr dəyişikliklərinin bütövlükdə iqtisadiyyata təsiri yenə də ölkədəki islahatların əhatə dairəsindən və səviyyəsindən asılıdır. Əgər bu islahatlar yalnız ayrı-ayrı tədbirlərlə, sistemsiz və qeyri-ardıcıl həyata keçiriləcəksə, kadr dəyişikliklərinin ciddi effektini gözləməyə dəyməz. Əslində islahatlar belə aparılmalı idi ki, bütövlükdə kadrlar ölkədə fərqli dəyişikliklər üçün təsir imkanlarını itirməli idilər. Yəni, ölkəni qanunlar, qaydalar, normalar idarə etməlidir. Kadrlar sadəcə olaraq bu sistemdə bu prosesin dövlət səviyyəsində siyasətini tənzimləmək istiqamətində təşəbbüskarlıqla çıxış etməli idi. Eyni zamnda bu dəyişikliklər yeni normalarla yanaşı, həm də yeni münasibətlərə və davranışlara gətirib çıxarmalı idi. İlkin müşahidələr bunu deməyə əsas vermir. Demək olar ki, hakimiyyət daxilində idarəetmə  qolları arasındakı münasibətlər demək əvvəlkindən fərqlənmir. Yeni normalardan, davranışlardan danışmağa dəymir. O ki qaldı bütövlükdə bu sistemin dəyişməsi və düzəlməsi üçün təsir imkanlarına bunun üçün daha fundamental islahatlar həyata keçirilməli idi. Məsələn, 2019-cu il həm də gəlirlərin və əmlakın bəyannaməsi ili ola bilərdi. Yeni kadr dəyişiklikləri ilə paralel olaraq belə qərarın verilməsi son nəticədə həm də korrupsiyaya qarşı siyasi iradənin ortalığa qoyulmasını şərtləndirə bilərdi. Amma 2019-cu ildə təəssüflər olsun ki, korrupsiya Azərbaycanın sərhədlərini aşaraq qlobal miqyasda da ölkənin adına xələl gətirə bildi. Bütün bunlarla yanaşı daxildə korrupsiyaya qarşı mübarizə yalnız cinayətkarlıqla mübarizə səviyyəsində məhdudlaşdı. Korrupsiyaya qarşı mübarizə istiqamətində şəffaflıq, hesabatlıq  sahəsində olan imkanlardan yetərincə istifadə olunmadı. Bu baxımdan həm dövlət büdcəsinin xərc istiqamətlərində yenə də icra hakimiyyətlərinin son təyinat verməsi, büdcənin daha çox hakimiyyətin işinə çevrilməsi, parlamentin bu prosesdən kənarda qalması bütün bunları deməyə əsas verir. Hesabatlıq və şəffaflığın aşağı olması, ictimai iştirakçılığın təmin edilməməsi son nəticədə korrupsiyaya qarşı mübarizə istiqamətində atılan addımların təsirlərinin zəifləməsinə gətirib çıxarır. Ölkədə vətəndaş cəmiyyətinin və azad mətbuatın müstəqil inkişafı üçün lazım olan mühitin yaradılmaması və onların fəaliyyət imkanlarının təmin edilməməsi bu istiqamətdə aparılan işlərin təsirini, effektini kəskin şəkildə azaldıb.

-Azərbaycan neftdən asılı ölkədir. Qeyri- neft sektorunun inkişafı ilə bağlı bu il hansı addımlar atıldı? Və həmin addımları uğurlu hesab etmək olarmı?

-2019-cu ildə gözlənilən qədər iqtisadi artıma nail ola bilmədik. Bu ilin 11 aylıq yekunlarına görə, ölkədə cəmi 2,1 faizlik artım var. Bu da MDB ölkələri ilə müqayisədə yalnız Rusiyadan yaxşı mövqedə olduğumuzu deməyə əsas verir. Digər 10 ölkə ilə müqayisədə Azərbaycanda iqtisadi artım tempi aşağı olaraq qalır. Baxmayaraq ki, İqtisadiyyat Nazirliyi bu il və gələn il üçün artım tempi proqnozlarına yenidən baxdı. Amma bütövlükdə iqtisadiyyatda əsaslı kapital qoyuluşunun azalması, xarici sərmayələrin aşağı düşməsi, eyni zamanda kredit qoyuluşlarının daha çox istehlaka yönəlməsi son nəticədə iqtisadi artımın təminatında dövlət büdcəsinin əvvəlki qədər rol oynaya bilməməsi ona gətirib çıxardı ki, ölkədə iqtisadi artım tempi yavaşıdı. İqtisadi artım tempinin ümumən yavaşlaması həm də neft hasilatının aşağı düşməsi ilə əlaqələndirilə bilər. Amma hasilat aşağı düşməyə davam etsə də Azərbaycan yenə də neftdən asılı iqtisadiyyatdan qurtula bilmir. Qeyri-neft sektorunun inkişafı ilə bağlı təşəbbüslərin ciddi nəticələrindən danışmağa dəymir. Çünki qeyri-neft ixracatı bütövlükdə bu ilin 10 ayında 1milyard 570 milyon dollar, aylara böləndə isə orta hesabla 157 milyon dollar qeyri-neft ixracatını təşkil etdi. Bu da təbii ki, Azərbaycanın potensialı ilə müqayisədə aşağı göstərici hesab olunmalıdır. Digər bir tərəfdən dövlət büdcəsindən qeyri-neft sektoruna daxilolmalarda bu il ciddi şəkildə arta bilmədi. Çünki il ərzində vergi sahəsində nəzərdə tutulan dəyişikliklərin icra səviyyəsi aşağı düşdü. Vergi islahatları reallaşa bilmədi. Vergi yığımı sahəsində problemlər müşahidə olunmaqdadır. Xüsusilə qeyri-neft sektorundan vergi daxilolmasında ciddi çətinliklər müşahidə olundu. Bunun səbəblərindən biri ölkədə gizli iqtisadiyyatın səviyyəsinin və miqyaslarının yüksək olmasıdır. Gizli iqtisadiyyatın, gizli məşğulluğun leqallaşdırılması istiqamətində təşəbbüslər isə oliqarxların, inhisarçıların ciddi müqaviməti ilə üzləşdi. Bunu biz bu il “Relax” istirahət mərkəzinin timsalında gördük. Bir sözlə, qeyri-neft sektorunun dövlət büdcəsinə töhfəsi baxımından 2019-cu il ciddi dəyişikliklər üçün əsaslar yarada bilmədi. Çünki nəzərdə tutulan vergi paketi 2019-cu ildə məhz inhisarçılıq və oliqarxlaşma nöqteyi-nəzərindən ciddi müqavimətlə üzləşdi. Ona görə də qeyri-neft sektorunun inkişafında müəyyən bir rola malik olan yeni şirkətlər, yeni təşəbbüslər, yeni layihələr 2019-cu ildə reallaşsa da qeyri-neft sektorunun ixracat potensialı dövlət büdcəsinə töhfəsi aşağı olaraq qalmaqdadır.

-Azərbaycanın xarici ölkələrlə ticarət dövriyyəsində, Ümumdünya Ticarət Təşkilatına qoşulmaqla bağlı  və ya beynəlxalq qurumlar Açıq Hökumət Təşəbbüsü, Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatı ilə bağlı addımlarda hansısa müsbət dinamika hiss olundumu?

-Təəssüflər olsun ki,  Azərbaycan 2019-cu ildə də beynəlxalq və regional inteqrasiyadan lazımi qədər faydalana bilmədi. Bizim gözləntilərimiz var idi ki, Azərbaycan və Avropa arasında strateji əməkdaşlıq sazişi bu il imzalanacaq və bu saziş həm də Azərbaycan və Avropa İttifaqı arasında investisiya əməkdaşlığı və ticarət münasibətlərinə əhəmiyyətli töhfə olacaq. Eyni zamanda belə bir sazişin imzalanması Azərbaycanın Ümümdünya Ticarət Təşkilatının standartlarına yaxınlaşdıra bilərdi. Amma bu günlərdə Azərbaycan prezidentinin Ümumdünya Ticarət Təşkilatına münasibətdə açıqladığı mövqe bir daha bizdə əminlik yaratdı ki, Azərbaycan yaxın zamanlarda Ümumdünya Ticarət Təşkilatına qoşulmaq niyyətində deyil. İlham Əliyev ilin yekunları ilə bağlı bir qrup yerli jurnalistlərə müsahibə verərkən bildirdi ki, “Azərbaycan Dünya Ticarət Təşkilatının üzvü deyil. Baxmayaraq ki, biz bir neçə ölkə ilə danışıqları ikitərəfli formatda artıq başa vurmuşuq. Ancaq mən hesab edirəm ki, hələ vaxt gəlib çatmayıb. Bunun da səbəbi ondan ibarətdir ki, bu gün iqtisadiyyatımızın əsas hissəsini hələ də neft və qaz məhsulları təşkil edir və bu məhsulları ixrac etmək üçün Dünya Ticarət Təşkilatına üzv olmaq lazım deyil.”

Amma mən hesab edirəm ki, Dünya Ticarət Təşkilatının qaydaları əsasən ticarəti əks etdirmir. Yəni, onun ticarət qaydaları üzv dövlətlərin danışıqlarla apardığı sazişlərdən ibarətdir. Bu baxımdan da sazişin yalnız ticarət və tarifləri deyil, həm də xidmət sahələrinin xarici rəqabətə açılmasını, əqli mülkiyyətin yüksək səviyyədə qorunmasını, dövlət satınalmalarının şəffaflığını, informasiya texnologiyaları, eləcə də mülki aviasiya bazarının liberallaşdırılmasını həyata keçirən bir orqan olduğu üçün bizim bu instituta inteqrasiyamız çox vacibdir. Eyni zamanda Dünya Ticarət Təşkilatının sazişləri ticarət mübahisələrinin həll olunması üçün də prosedurlar təyin edib və az inkişaf etmiş ölkələr üçün xüsusi rejimlər müəyyən edib. Üzv ölkələrdən də onların üzərinə dərc etmə və bildiriş öhdəlikləri qoymaqla şəffaflığı təmin edir. Bu baxımdan Dünya Ticarət Təşkilatına daxil olmaq Azərbaycanın həm də beynəlxalq inteqrasiyasını gücləndirən, ölkəyə xarici investisiyaların gəlişini şərtləndirə bilən, qeyri-neft sektoru üçün xüsusilə vacib olan məsələlərdən biridir. Amma ölkədəki inhisarlaşma, eləcə də biznesdə yüksələn mövqeyi ilə seçilən Paşa Holdinqin ekspansiyasının 2019-cu ildə genişlənməsi, dövlət satılmalarında müşahidə olunan kossupsiyalaşma təbii ki, Dünya Ticarət Təşkilatına üzv olmağa mane olur və bu istiqamətdə müqaviməti daha da artırır. Hesab edirəm ki, 164 üzvü olan Dünya Ticarət Təşkilatından kənarda qalan Azərbaycanın bu təşkilata qoşulmamasının əsas səbəbi inhisarlaşma, eyni zamanda “paşalaşma” və korrupsiyalaşmadır. Digər təşkilatlara gəlincə, o cümlədən Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı ilə əməkdaşlıq yenə də qənaətbəxş olmadı. Bu il Azərbaycan üçün bu təşkilatla əməkdaşlıqda əhəmiyyətli dəyişikliklər ili ola bilərdi. Çünki təşkilat Azərbaycanın qarşısına müəyyən öhdəliklər, şərtlər qoymuşdu. Bu öhdəliklərin yerinə yetirilməsində təəssüflər olsun ki, müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin iştirakçılığı təmin edilmədi. Yenə də hökumətyönlü təşkilatların iştirakı ilə Azərbaycan hakimiyyəti manipulyasiyaya üstünlük verdi və bu da təbii ki, Açıq Hökumət Təşəbbüsünün üstünlüklərindən həm vətəndaş cəmiyyətinin, həm də Azərbaycan dövlətinin yararlanmaq imkanlarını məhdudlaşdırdı.

-Azərbaycanda iqtisadi inkişaf üçün hansı addımlar atılmalıdır? Və bu addımların 2020-ci ildə atılacağına ümid etmək olarmı?

-2019-cu ildə Azərbaycanın görə biləcəyi ən vacib işlərdən biri  dövlət mülkiyyətli şirkətlərin yenidən strukturlaşması, onlarda islahatların aparılması, o cümlədən Beynəlxalq Bankın özəlləşdirilməsi ola bilərdi. Amma Azərbaycanda iqtisadi inkişaf üçün əhəmiyyətli rol oynayan faktorlardan biri də hesabatlılıq və şəffaflıq, korrupsiyaya qarşı mübarizə, inhisarçılıqla mübarizə və eyni zamanda gizli iqtisadiyyatın leqallaşdırılmasıdır. Bu baxımdan 2020-ci ildə qeyd olunmuş sahələrdə addımlar atılmalıdır. Dövlət mülkiyyətinin daha yaxşı idarə edilməsi üçün onun yenidən strukturlaşmasına, bəzi strukturların isə özəlləşdirilməsinə ehtiyac var. O cümlədən Azərbaycan Beynəlxalq Bankı da sağlam rəqabət əsasında özəlləşdirməyə açılmalıdır. Bütün bunlarla yanaşı Azərbaycan beynəlxalq və regional inteqrasiyadan faydalanmaq siyasətini gücləndirməlidir. Beynəlxalq arenada öz yerini təyin etmək üçün Avropa standartlarına uyğun olan qanunvericiliyə, məhkəmə hakimiyyətinə nail olmalıdır. Bu baxımdan da Azərbaycanla Avropa İttifaqı arasında strateji əməkdaşlıq sazişi növbəti il imzalanmalıdır. Bununla əlaqədar həm də assosiasiya sazişinin və dərin, hərtərəfli azad ticarət sazişinin müzakirəsinə ehtiyac var. Növbəti il gizli iqtisadiyyatın leqallaşdırılması istiqamətində böyük işlər görülməlidir. Bunsuz dövlət büdcəsinin dayanıqlığını təmin etmək mümkün olmayacaq. Həm də dövlət büdcəsində qeyri-neft sektorunun töhfəsini artırmaq demək olar ki, mümkünsüzdür. Digər bir tərəfdən korrupsiyaya qarşı mübarizə istiqamətində ilk növbədə prezidentin, baş nazirin, onların ailəsinin, spikerin, parlament üzvlərinin, prokurorların və hakimlərin gəlirlərinin və əmlakının bəyannaməsinin dərc olunmasına ehtiyac var. Bu istiqamətdə 2020-ci ildən gözləntilər var. Nəhayət, 2020-ci ildə həm də Azərbaycanda iqtisadi azadlıqların artırılması, liberallaşdırma, əks mərkəzlişdirmə tədbirlərinin həyata keçirilməsi yaxşı olardı.