Azərbaycanda şəhidlərin adlarından ictimai qınaq üçün istifadə olunur: etik və hüquqi dilemma

Sentyabrın əvvəlində sakit bir səhər çağı Azərbaycanda sosial şəbəkələrdə fırtına qopdu. Mətbuat Şurası İdarə Heyətinin üzvü Fərid Pərdəşünas Vikipediya müəlliflərini Dağlıq Qarabağ münaqişəsində həlak olmuş şəhidlərin haqqında minlərlə məqalənin silinməsində ittiham etdi. O, öz məlumatında bildirdi ki, təxminən 3000 qeyd silinib və hüquq-mühafizə orqanlarına,  Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinə müraciət edəcəyini vəd etdi.

Şəhidlərin milli yaddaşda hörmətli yer tutduğu ölkədə ittihamlar ictimai rəyə təsir etmək üçün kifayət idi. Pərdəşünasın bəyanatı Mətbuat Şurasının sədri Rəşid Məcid tərəfindən təqdir edildikdən sonra isə  mübahisə vüsət almağa başladı.

Bunun ardınca sosial mediada ictimai qınaq baş aldı. Pərdəşünas öz ittihamlarını ikiqat artırıb həm şəxsi, həm də siyasi kampaniyalara başlayaraq Vikipediya iştirakçılarını qəsdən hədəf aldı. Buna cavab olaraq Vikipediya redaktorları Pərdəşünası şəxsi qərəzlikdə günahlandırdılar.

Lakin “kulis arxasında” çoxları bu cür hərəkətlərin etik olmasına  şübhə etməyə başladı. Tanınmış hüquqşünas, media hüququ üzrə ixtisaslaşmış Xalid Ağəliyev ASTNA-ya müsahibəsində vəziyyətin həm hüquqi, həm də etik nəticələrini nəzərdən keçirərək öz fikirlərini bölüşüb.

* * *

Sual: Xalid bəy, ictimai xadimlərin başqalarını ləkələmək və onları açıq şəkildə utandırmaq üçün şəhidlərin adlarından bir alət kimi istifadə etdiklərini görürük. Bu, nə qədər etikdir?

Cavab: İnsanları öz fikirlərinə görə ləkələmək və ya ictimai qınağa çəkmək arxaik praktikadır, demək olar ki, feodal dövrünün qalıqlarıdır. Şəxsi və ya siyasi məqsədlərə çatmaqdan ötrü milli qürur və birliyin simvolu olması gərəkən şəhidlərin müqəddəs xatirəsindən bir vasitə kimi istifadə etmək çox narahatedici haldır. Fikrimcə, belə yanaşma ən sərt tənqidlərə layiqdir.

Məsuliyyətli cəmiyyət müzakirələrdə iştirak edir, xüsusən də problemlər ictimai narahatlıq doğurduqda. Əgər bir tərəf öz gücündən digərinin reputasiyasını haqsız yerə ləkələmək üçün istifadə edirsə, əsas problem həll olunmamış qalır və nəticədə daha çox dağıdıcı bir şəkildə üzə çıxır. Bu taktika nəinki qeyri-etikdir, bəzi hallarda hətta hüquqi nəticələrə səbəb ola bilər. Bu cür ictimai qınaq həll yolu deyil; bu, müvəqqəti yayındırmadır.

Sual: Mətbuat Şurası bu məsələləri açıq şəkildə qaldıran şəxsi dəstəklədi. Bu, onun səlahiyyətinə daxildirmi? Mətbuat Şurasının ideal rolu necə olmalıdır?

Cavab: Böhtan və ya ictimai qınağı əhatə edən hər hansı  müzakirə standart baxımından qrotesk sayılır. Mən konkret hadisəni ətraflı izləməsəm də, ümumiyyətlə, Mətbuat Şurası tərifə görə, KİV standartlarına və jurnalistikaya nəzarət etməyə yönəlmiş özünütənzimləyən orqandır. Onun əsas missiyası söz azadlığını təşviq etmək və bu azadlıqla əlaqəli münaqişələrdə vasitəçilik etmək olmalıdır.

Əgər Şura və ya onun üzvləri belə mübahisələrdə dəqiq mövqe — istər müsbət, istərsə də mənfi — tutarsa, bu, onun qərəzsizliyini pozacaq və etik mövqeyini zəiflədəcək. Bunun əvəzinə Şura bu mübahisələrin ağlabatan və qərəzsiz şəkildə müzakirə edilə bilməsi üçün meydança yaratmağa çalışmalıdır. Bu, təkcə münaqişənin həllinə kömək etməyəcək, həm də təşkilatın nüfuzunu artıracaq.

Sual: Hüquqi baxımdan bu vəziyyəti necə həll etmək olar?

Cavab: İctimai rüsvayçılığa,  xüsusilə də konkret qruplara və ya şəxslərə yönəlmiş çağırışlar edildikdə, məsuliyyətin yaranması üçün müəyyən hüquqi şərtlərə əməl edilməlidir. Yadda saxlamaq vacibdir ki, sosial diskursu tənzimləyən hüquqi çərçivələr həssasdır və diqqətlə ölçülüb-biçilməlidir. Azərbaycan qanunvericiliyi nifrətə və ya düşmənçiliyə təhriki, eləcə də ayrı-ayrı şəxslərin hüquqlarının məhdudlaşdırılmasına yönəlmiş hərəkətləri qadağan edir.

Əgər mühüm təsirə malik ictimai fiqur belə çağırış edirsə və qanunsuz hərəkətlərin baş vermə ehtimalı varsa, qanuni tədbirlər həyata keçirilə bilər və keçirilməlidir. Ancaq söhbət təkcə təhrikedici bəyanatdan getmir; bəyanatın qanunsuz fəaliyyətə səbəb ola biləcəyilə bağlı ciddi risk olmalıdır. Belə  vəziyyətdə hüquqi müdaxilə zəruri olur.

Sual: İctimai qınağa məruz qalanlar özlərini necə müdafiə edə bilər?

Cavab: Bu, ilk növbədə etik məsələdir, amma Azərbaycanda böhtan və bu kimi mübahisələri tənzimləyən ciddi qanunlar var. Əgər kimsə hesab edirsə ki, ona böhtan atıblar və ya reputasiyasını korlayıblar, məhkəmədə bunu mübahisələndirə bilər. Bizim hüquq sistemimiz vətəndaşlara belə hallarda hüquqi vasitələr axtarmaq üçün mexanizmlər təqdim edir.

Sual: Sizcə, bu cür ictimai qınağın uzunmüddətli nəticələri nə ola bilər?

Cavab: Müzakirələr üçün sağlam və təhlükəsiz mühit istənilən cəmiyyət üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bir tərəfi susdurmaq üçün ictimai rüsvayçılıq və ya böhtan kampaniyaları həll olunmamış məsələləri müvəqqəti olaraq arxa plana keçirməyə xidmət edir. Problem yox olmur;  sadəcə, özlərini özgələşdirilmiş və ya incidilmiş hiss edən qrupların iştirakı ilə üzə çıxana qədər dərinləşir.

Həmin an problemin həlli daha da mürəkkəbləşir və ağlabatan müzakirə üçün yer yox ola bilər. Bu, təhlükəli presedentdir, çünki  qorxu və inciklik atmosferinin yaranmasına xidmət edir. Belə vəziyyət fikir və düşüncələri (hətta əksəriyyətin fikrindən fərqli olsa belə) söyləmək hüququnu özündə əks etdirən ifadə azadlığı hüququnu pozur.

Özgəfikirliliyə görə ictimai qınaq qəbuledilməzdir və söz azadlığı hüququnun reallaşmasına birbaşa təhlükədir.

Sual: Gələcəkdə bu cür insidentlərin baş verməsinin qarşısını almaq üçün hansı addımları atmaq olar?

Cavab: Bu insidentlərin tək olmaması, təkrarlanması faktı — hər dəfə daha çox qrotesk hala gəlməsi — daha dərin dəyişikliklərin vacibliyindən xəbər verir. Bu, məhkəmə qərarı, rəsmi sərəncam, hətta ictimai qəzəblə həll edilə bilən bir şey deyil. Belə vəziyyətlərin çiçəklənməsinə imkan verən mühitlə məşğul olmaq lazımdır.

Kütləvi informasiya vasitələri, hökumət və cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri, o cümlədən peşəkarlar, hər kəs öz rolunu oynamalıdır. Hər bir sektorun vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına necə töhfə verə biləcəyini müəyyən etmək üçün hərtərəfli müzakirələr aparılmalıdır. Bu zərərli tendensiyaların qarşısını almaq üçün kütləvi informasiya vasitələrinin və hökumətin öhdəliyini müəyyənləşdirməliyik. Mühüm  dəyişikliklər olmadan bu zəhərli atmosfer ictimai diskursa təsir göstərməyə davam edəcək.