Qarabağdakı erməniləri öz vətəndaşımız kimi qəbul ediriksə...

Oktyabrın 2-də  Azərbaycan hökuməti reinteqrasiyaya dair hazırladığı planı açıqlayıb.

Planda qeyd edilir ki, etnik, dini və ya dil mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə, o cümlədən hər kəsin təhlükəsizliyinə təminat verilir.

Reinteqrasiya tədbirləri planı bir neçə blokdan ibarətdir.  Əsasən, "Hüquqi və inzibati sahə" bölməsi üzrə qeyd olunur ki, erməni sakinlərin yaşadığı ərazilərdə idarəçilik Azərbaycan prezidentinin xüsusi nümayəndəlikləri vasitəsilə həyata keçirilir. Yerli sakinlər xüsusi nümayəndəliklərdə işə cəlb edilə bilər. Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq seçkilər vasitəsilə yerli sakinlərin təmsilçilik orqanları - bələdiyyələr yaradılır.Sakinlərin vətəndaşlıq məsələləri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunvericiliyinə uyğun olaraq müvafiq prosedurlar əsasında həll edilir.

"Təhlükəsizlik sahəsi" bölməsi üzrə tərk-silah və tərxis prosesi, silahların yığılması prosesi nəzərdə tutulur. Azərbaycan daxili işlər orqanları ərazidə ictimai asayişin qorunmasını və sakinlərin təhlükəsizliyini təmin edir. Sakinlər daxili işlər orqanlarına işə cəlb oluna bilər.

"İqtisadi sahə" bölməsində təhsilə, səhiyyəyə, kommunal xidmətlərə, rabitə və digər xidmətlərə çıxış məsələləri öz əksini tapıb.

Vergi və gömrük güzəştləri daxil olmaqla, stimullaşdırıcı tədbirlər paketi tətbiq olunur.

Azərbaycan milli valyutasının tam tədavülə keçməsi təmin edilir. Güzəştli kreditlər, subsidiyalar, sahibkarlıq subyektlərinin maliyyəyə çıxışı təmin edilir. Fermerlərə subsidiyalar verilir və onlar torpaq vergisindən başqa bütün vergilərdən azaddır.

Mülkiyyət məsələləri Azərbaycan  qanunlarına uyğun olaraq tənzimlənir.

"Sosial sahə" bölməsində qeyd olunur ki, sakinlərə güzəştlər tətbiq edilir və bütün əhali üçün məşğulluq proqramları həyata keçirilir.

"Mədəniyyət, təhsil və din sahəsi" bölməsində sakinlərin öz mədəniyyətini, etnik-mədəni xüsusiyyətlərini qorumaq və inkişaf etdirmək hüququ təmin edilir. Dini etiqad azadlığı, mədəni və dini abidələrin mühafizəsi təmin olunur.

Erməni dilindən istifadəyə imkan yaradılır.

Bu plan Qarabağ erməniləri üçün cəlbedicidirmi?

Topçubaşov Mərkəzinin rəhbəri Rusif Hüseynov ASTNA-ya bu barədə danışıb.

* * *

Sual: Rusif bəy, oktyabrın 2-də  Azərbaycan hökuməti reinteqrasiyaya dair hazırladığı planı açıqladı. Sizcə, planda göstərilənlər ermənilər üçün nə qədər cəlbedicidir?

Cavab: Ümumiyyətlə, reinteqrasiya planı ilə bağlı indi ancaq müəyyən təxminlərimiz və təsəvvürlərimiz var. Çünki detallar ancaq bir qisim adama məlumdur. Ona görə də bu suala öz mülahizəm əsasında cavab verirəm. Artıq ermənilərin böyük əksəriyyəti Qarabağı tərk edib. Bu o deməkdir ki, reinteqrasiya planını heç oxumamış, panika, qarşılıqlı etimadsızlıq, müharibə nəticəsində əmələ gəlmiş bütün bu məsələlərə görə, ermənilərin böyük əksəriyyəti Qarabağda yaşamamaq üçün ölkəni tərk edib. Ona görə bu suala cavab birmənalı alınmır. Sulaı belə formalizə edək. Planda göstərilənlər ermənilər üçün cəlbedici olub onların bir qismini geri qaytara bilərmi? Güman ki, qarşı tərəfin nümayəndələri ilə danışıqlar prosesində bu məsələyə qayıdılacaq. Burda müzakirə olunası çox məsələ var. Məsələn, ilk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan tərəfinin reinteqrasiya planına 1989-cu ilə qədər Xankəndi və ətrafında, keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində (DQMV) qeydiyyatda olmuş şəxslər aiddir. Sonradan həmin əraziyə köçmüş, xüsusilə diaspordan Qarabağa yönəldilmiş və Azərbaycan tərəfindən qanunsuz sakinlər sayılan şəxslər şamil olunmur. Həmin insanların Qarabağda qoyub getdikləri mülkiyyət var. Onların taleyinə aydınlıq gətirilməlidir. Baxaq görək danışıqlar prosesində o məsələlər nə cür müzakirə olunacaq. Ermənilərin bir qismi gəlib yenə də o mülkiyyətə sahiblənəcəkmi? Yoxsa, gəlib onu satıb, gedəcək? Və ya Azərbaycan tərəfi onu özününküləşdirəcək? Bütün bunlar mənim üçün də burda müəyyən suallar var.

Sual: Sizcə, bir qədər gec olmadımı bu plan? 2020-ci ildə 44 günlük müharibədən dərhal sonra belə bir plan hazırlayıb, Qarabağ ermənilərinə təqdim etmək, onlarla iş aparmaq daha yaxşı olmazdımı?

Cavab:  Ümumiyyətlə, xarici diplomatlar və ekspertlər 2021-ci ildən sonra Azərbaycan tərəfdə hansısa reinteqrasiya planının olub-olmaması ilə maraqlanırdılar. Azərbaycan hökumətini bu planı açıqlamağa səsləyirdilər. Amma Azərbaycan tərəfi bununla bağlı tələsmirdi. Çünki planı Qarabağ ermənilərinin nümayəndələri ilə görüşlərdə birbaşa onların özlərinə vermək istəyirdilər. Çünki belə bir keys var idi. 2000-ci illərin ortalarında Gürcüstan prezidenti Mixail Saakaşvili Abxaziya ilə bağlı reinteqrasiya planını açıqlayanda abxaz tərəfi sadəcə olaraq onu qəbul etməmişdi. Təklif olunan planın bir çox məqamları elə kağız üzərində qalmışdı. Azərbaycan tərəfi də hazırlanmış planın ictimaiyyətə elan olunması və Qarabağ erməniləri tərəfindən rədd olunmasının qarşısını almaqdan ötrü ən düzgün məqamı gözləyirdi. Və atıq sentyabr eskalasiyasından sonra Qarabağ ermənilərinin təslim olmaq və Azərbaycanla eyni masaya otürmaqdan başqa çarəsi qalmayandan sonra reinteqrasiya planını onların özünə təqdim etdi. Məntiq bundan ibrarətdir.

Sual: Planda azərbaycanlıların birmənalı qarşılamadığı məqamlar var. Vergi və gömrük güzəştləri, güzəştli kreditlər, fermerlərə subsidiyalar və onların torpaq vergisindən başqa bütün vergilərdən azad olması və.s. Burda düşünürlər ki, bu imtiyazlar çoxdur.  Bu düşüncələr və bu imtiyazlar haqqında nə düşünürsüz?

Cavab: Bizim mərkəz də vaxtı ilə müəyyən reinteqrasiya tezislərini öyrənəndə oxşar güzəştlərin olduğunun şahidi oldu. Məsələn, 1990-cı illərin ortalarında Xorvatiya modelində xorvatlar da separatçı rejimi məhv etdikdən sonra həmin konflikt zonasında yaşayan insanlara bu cür vergi və gömrük güzəştləri, kommunal xidmətlərlə bağlı azadetmələr və sairlə təmin etmişdilər. Düşünürəm ki, Qarabağda yaşayan təkcə ermənilər yox, həmçinin etnik azərbaycanlılar da oxşar güzəştlər alacaqlar. İstər- istəməz o bölgə tamamilə keçmiş konflikt zonasıdır və oranın dirçəldilməsinə ehtiyac var. Ona görə də bu cür imtiyazlar əslində lazımdır. Ola bilsin ki, ölkənin digər yerlərində yaşayan həmvətənlərimiz, soydaşlarımız müəyyən məsələlərdən narazı ola bilərlər. Amma acı reallığı da nəzərə almaq lazımdır ki, ümumiyyətlə Qarabağın dirçəldilməsi üçün müəyyən güzəştlərə gedilməlidir. Güzəştlər də bu cür maddi məsələlərlə bağlı ola bilər.

Sual: Əsas müzakirə mövzularından biri erməni dilindən istifadəyə imkan yaradılacağı ilə bağlı planda qoyulan şərtdir. Sizcə, bu hansı formada olacaq? Sovet dövründə olduğu kimi, yoxsa digər milli azlıqlarda olduğu kimi?

Cavab: Yenə də digər reinteqrasiya keyslərinə baxmaq lazımdır. Düzdür, Azərbaycan güman ki öz unikal yolunu seçəcək. Çünki başqa ölkələrdə baş vermiş inteqrasiya mexanizmlərini olduğu kimi Azərbaycan kontekstində köçürmək də uyğun olmaz. Amma məsələn, yenə də Xorvatiya modelinə qayıtmaq istəyirəm. Orda da mədəni muxtariyyat çərçivəsində Xorvatiya daxilində yerli serblərin öz dilindən istifadə etməsinə imkan yaradılmışdı. Bura həm məktəblər daxil idi. Hər iki dildə həm xorvat, həm serb dilində olan küçə adları və sair daxil idi. Azərbaycan tərəfi güman ki, ermənilərə öz mədəni hüquqlarını icra etmək və onları inkişaf etdirməklə bağlı imkanlar yaradacaq. Bunu biz mədəni muxtariyyat adlandıra bilərik. Burda müxtariyyat sözü heç kimi çaşdırmasın. Söhbət ərazi və ya siyasi muxtariyyatdan getmir. Məsələn, azərbaycanlıların, ermənilərin, gürcülərin Rusiya hökuməti yanında mədəni muxtariyyatı mövcuddur. Bu o deməkdir ki, həmin icma, toplum müəyyən bir ictimai birliyə, QHT-yə malik olacaq. Azərbaycan hökuməti qarşısında müəyyən məsələləri qaldıracaq. Onların çoxluq təşkil etdiyi bələdiyyələrdə, kəndlərdə öz dini məbədlərini qoruyub saxlamaq, dini ayinlərini icra etmək, öz dillərində müəyyən kitabxanalara malik olmaq və sair bu kimi hüquqlara malik olacaqlar. Bunu da təbii qarşılamaq lazımdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Qarabağda erməni separatçılığına görə Azərbaycanda müəyyən bir fobiya var. Ermənilərə müəyyən hüquqların, güzəştlərin verilməsi gələcəkdə hansısa bir problemə yol açması ilə bağlı müəyyən şübhələr var. Bundan sonrakı mərhələdə, əgər biz reinteqrasiya, birgə yaşayış yolunu seçiriksə, müəyyən güzəştlərin verilməsi məqsədəuyğun olardı. Elə bu güzəştlər də bayaq qeyd etdiyim məsələri özündə ehtiva edir. Öz dillərində kitabların, kitabxanaların, müəyyən dərsliklərin olması, dini ayinlərini icra edə bilmək imkanları. Yaşlı nəslin nümayəndələri Azərbaycan dilini bilirlər. Bilməyənlərə də rus və ya erməni dilində hansısa xidmətlərin göstərilməsi mümkündür ki, ən azı sənədləşmə işləri həyata keçirilsin. Bütün bunları keçid dövrünün güzəştləri kimi başa düşmək lazımdır. İndi Qarabağda Azərbaycan vətəndaşlığı üçün müraciət etmiş ermənilərin sayı çox deyil.  Əgər bu reinteqrasiya modelimiz uğurlu olsa, gələcəkdə həm də müəyyən mülkiyyəti qalmış şəxslərin Ermənistandan yenidən Qarabağa qayıtması da istisna deyil. Biz konfliktin bitdiyini bütün dünyaya elan ediriksə və Qarabağdakı erməniləri (keçmiş DQMV-də qeydiyyatda olanları) öz vətəndaşımız kimi qəbul ediriksə, onları topla-tüfənglə qarşılaya bilmərik. Burda yanaşma başqa cür olmalıdır.

Sual: Artıq 100-ə yaxın Qarabağ ermənisi reinteqrasiya prosesi ilə bağlı müraciət edib. Ermənistanın məlumatına görə isə Qarabağı 100 mindən çox, Rusiyanın məlumatına görə isə 98 min erməni tərk edib. Onları bu planla qaytarmaq mümkün olacaqmı? Yoxsa Azərbaycanı etnik təmizləmə və deportasiya ittihamları müşayiət edəcək?

Cavab: 30 il ərzində iki xalq, cəmiyyət arasında demək olar ki, heç bir kommunikasiyanın olmayıb. Üstəlik, qarşılıqlı etimadsızlıq hökm sürüb. Eyni zamanda da 2020-ci ildən indiyə kimi Qarabağda yaşayan ermənilərin mövcud siyasi-psixoloji vəziyyətini nəzərə almaq lazımdır.  Bundan başqa qeyd etmək lazımdır ki, sentyabr kampaniyasından dərhal sonra, separatçı rejim özünü buraxar-buraxmaz qalan ermənilərin hamısı köçməyə səslənmişdi. Azərbaycan tərəfi regiona hələ onda tam olaraq daxil olmamış, onlar artıq yola düşmüşdülər. BMT missiyası da müəyyən etdi ki, Azərbaycan tərəfindən hər hansı bir etnik təmizləmə baş verməyib. Amma sözsüz ki, birdən-birə on minlərlə insanın bir neçə gün içərisində Qarabağı tərk etməsi Azərbaycana qarşı bir çox müstəvilərdə istifadə olunacaq növbəti illərdə. Xüsusilə erməni diasporu, onlarla əlaqədə olan müəyyən siyasi çevrələr. Azərbaycan tərəfi özü reinteqrasiya planı ilə onun uğurlu olmasına çalışmaqla bəlkə də müəyyən şəxslərin geri qayıtmasına nail ola bilər. Amma burda çox böyük rəqəmə ümid etmirəm. Dediyim kimi bu iki xalq arasında 30 ildir davam edən bu konflikt hər iki cəmiyyətdə öz izizni qoyub. Məsələn, Dnestryanı ilə Moldova arasında bu gün ciddi konflikt yoxdur. Gediş-gəliş var, müəyyən ticari-iqtisadi işlər görülür. Gürcüstanla Abxaziya arasında da gediş-gəliş var. Amma bizdə belə olmayıb. Hər il nə qədər qurbanlar vermişik. Ona görə qarşı tərəfin də psixoloji vəziyyətini nəzərə almaq lazımdır. Onlar üçün çətindir Azərbaycan bayrağı altında yaşamaq.

Sual: Reinteqrasiyanın və birgə yaşayışın mümkün olması üçün hansı addımlar atılmalıdır?

Cavab: Bizim əməkdaşlıq etdiyimiz ekspertlər bu yaxınlarda Gürcüstanda azərbaycanlılarla ermənilərin dinc, sülhsevər şəkildə birgə yaşadığı bir neçə kənddə araşdırma aparıblar. Onun nəticəsini biz yayımlamaq niyyətindəyik. Vaxtı ilə Robert Koçaryanın da iddia etdiyi kimi bu iki xalq etnik cəhətdən bir-birinə yad deyil. Onun iddiasına görə, bu iki xalq heç vaxt bir yerdə yaşaya bilməzlər. Amma çox maraqlıdır ki, bizə qonşu olan ölkələrdə Rusiyada, İranda, xüsusilə Gürcüstanda iki icmanın nümayəndələri çox yaxşı dolanırlar. Aralarında məişət səviyyəsində hansısa problemlər ola bilər. Məsələn, Gürcüstanda iki icmanın yaşadığı kəndlərdə bir sıra mövzulara, o cümlədən Qarabağ məsələsinə tabu qoyulub. Çalışırlar o mövzudan yayınsınlar ki, hansısa gərginlik yaşanmasın. Demək istəyirəm ki, bir-birindən ayrı yaşamaq bu iki xalqın genetik kodu deyil. Mən birgə yaşayışa ümid edirəm. Amma artıq on minlərlə erməninin çıxıb getməsi birgə yaşayış, reinteqrasiya məsələsini çətinləşdirir. Əslində sadələşdirir. Çünki miqyas kiçilir. Artıq ermənilərin sayı azdır və onların Azərbaycan cəmiyyətinə inteqrasiyasında da çox böyük problem olmayacaq. Qalanların əksəriyyəti isə yaşlı insanlardır. Sovet dövründə Azərbaycanda yaşamış insanlardır. Bəziləri Azərbaycan dilini bilir. Ona görə də bu kontekstdə Azərbaycan tərəfi üçün proses lap sadələşir.