“Yeni dövr” üçün optimistik səbəblər tapmaq çətindir...”

Son vaxtlar belə fikir formalaşdırılıb ki, seçkidən sonra yeni dövr başlayacaq. Prezident İlham Əliyev bu ilin yanvarında yerli telekanallara müsahibəsində də bildirmişdi ki, ölkədə yeni dövr başlayacaq.  Son günlər deputatlar, rəsmilər də eyni tezisi təkrar edirlər.

Prezident yeni dövr dedikdə nəyi nəzərdə tutur? Əslində yeni dövrün başlanması üçün hansı addımlar atılmalıdır?

Açıq Azərbaycan Təşəbbüsünün rəhbəri Zöhrab İsmayıl ASTNA-ya bu barədə danışıb.

* * *

Sual: Zöhrab bəy, Prezident yeni dövr dedikdə nəyi nəzərdə tutur?

Cavab: Fevralın 7-də keçirilmiş növbədənkənar Prezident seçkisində mahiyyət etibarilə yenilik olmadı. Əvvəlki parlament və Prezident seçkisində olduğu kimi, gözlənilmədən seçki təyin olundu və əsas siyasi rəqiblər seçkidə iştirak etmədi. Eyni şəxsin 20 ildən artıq hakimiyyətdə olduğunu nəzərə alsaq, bu gedişatla hansı yeni dövrdən söhbət gedə bilər? Ya da belə sual edək ki, hakimiyyətin nəzərdə tutduğu yeni dövrlə bizim düşündüyümüz yeni dövr eyni məna verirmi? Artıq Prezident köhnə baş nazir Əli Əsədovu yenidən baş nazir vəzifəsinə təyin etdi. Yeni dövr indiyənədək iqtisadiyyat, islahatlar, Azərbaycanın gələcəyi ilə bağlı hansısa dolğun bir fikrini eşitmədiyimiz baş nazirlə necə başlaya bilər?

Mən düşünürəm ki, Prezident İlham Əliyev yeni dövr deyərkən ölkənin ərazi bütövlüyü tam təmin olunduqdan sonrakı hakimiyyət dövrünü nəzərdə tuta bilər. Yəni ki,  artıq hakimiyyət Qarabağa tam nəzarət edir. Yəni ki, deyilən yeni dövrdə Qarabağın bərpası əsas prioritet olacaq. Çünki siyasi baxımdan yeni dövrün başlanması düşünmək üçün əsaslar yoxdur. Biz bunun əlamətlərini görmürük.

Sual: Bu fikir ictimaiyyət arasında gözləntilər yaradıb. Biz ümidli çıxışların şahidi oluruq. Sizcə yeni dövr necə başlamalıdır və özündə daha çox nələri ehtiva etməlidir?

Cavab: İctimaiyyət yenilik arzulayır və buna görə də insanlar eşitdiyi azacıq hər pozitiv mesajdan böyük dəyişikliklər gözləyir. Ancaq hər hansı ölkədə böyük dəyişikliklər üçün şərtlər olmalıdır. Ya iqtisadi, ya da siyasi böhran, regiondan baş verən dəyikliklər, yeni qüvvələrin hakimiyyətə gəlməsi kimi faktorlarla hansısa ölkədə yeni dövr başlaya bilər. Gəlin indi Azərbaycanın timsalında bu faktorlara baxaq. Azərbaycanda mütləq siyasi hakimiyyət var, iqtisadi problemləri isə əldə olunan neft-qaz gəlirləri örtür. Heç geosiyasi faktorlar da yeni dövrün başlanması üçün uyğun deyil. Regionda Rusiyanın hərbi aqresiyyası ilə müharibə gedir. Rusiya-Ukrayna müharibəsinin hələ ki, sonu görünmür.

Azərbaycan ictimaiyyəti düşünür ki, ölkə artıq Qarabağ məsələsini həll edibsə, ərazi bütövlüyü təmin olunubsa, bu iqtisadi və siyasi dəyişiklər üçün əsas yaradır. Bu ondan qaynaqlanır ki, uzun illər ərzində cəmiyyətinin xeyli hissəsi Azərbaycanın əsas problemlərini Qarabağın işğalında görürdülər. Ancaq bu illuziya idi. Çünki Qarabağın Ermənistan tərəfindən işğalı Azərbaycanın üzləşdiyi əsas problemlərdən biri idi. Azərbaycanda dərin iqtisadi problemlər var və hüququn aliliyi təhdid altındadır. Hazırda Azərbaycanda siyasi sistem dəyişikliyi, demokratiyanın bərqərar olunması və insan haqlarının qorunması ilə bağlı xüsusi gözləntilər yoxdur. Olsa-olsa iqtisadi dəyişiklərlə bağlı gözləntilər var. Xüsusilə də nəzərə alsaq ki, ölkənin neft hasilatı ilbəil azalır, təbii qazın istehsalı həcmi isə pik nöqtəsinə yaxınlaşsa da, azalan neft gəlirlərini örtə bilmir. Bu baxımdan yaxın bir neçə ilə ölkədəki iqtisadi problemlər özünü daha qabarıq göstərəcək. 2015-2016-cı illərdə bir neftin ucuzlaşması ilə bu problemləri yaşamışıq.

Sual: İnsanlar daha çox Prezidentdən deyil, hökumətdən və məmurlardan şikayətçidirlər. Ola bilərmi ki, biz yeni dövrdə daha çox kadr dəyişikliklərinin şahidi olacağıq? Və bu yeni dövr üçün yetərli ola bilərmi?

Cavab: Baş nazir dəyişmədi. Bir nazirlik və dövlət komitəsi rəhbərliyində dəyişiklik oldu. Kadrların dəyişməsi islahat və yeni dövr dediyiniz dəyişiklər sayıla bilməz. Yeni dövr sadəcə iki sözlə ifadə oluna bilməz. Hazırda 2024-cü ildir və yeni dövr dediyiniz mərhələ də bu başlamalıdırsa, bu il üçün iqtisadi siyasətdə, dövlət büdcəsində özünü göstərməli idi.

Sual: Bir çox ekspertlər daha çox iqtisadi, idarəetmə və konstitusional islahatlar təklif edir. Sizcə, bütün bunlar yetərlidirmi? Bunlarla demokratiya və insan haqları sahəsində də uğurlu nəticələr əldə etmək mümkündürmü?

Cavab: Dediyim kimi, islahatları şərtləndirən zəmin olmalıdır. Konstitusiya dəyişikliyi ilə bağlı söhbətlər 44 günlük müharibədən bir müddət sonra ortaya çıxmışdı. Buna əsas kimi, Qarabağ ermənilərinə müəyyən yerli idarəetmə imkanlarının verilməsi zərurəti gətirilirdi. Qeyd olunurdu ki, məsələn, Xankəndi hazırda bələdiyyə tipli sistemlə idarə olunursa, interqrasiya prosesində bunun saxlanması zəruri ola bilər. Buna isə Azərbaycanın qanunvericiliyi imkan verməlidir. Bunlar da sadəcə mülahizələr idi. Keçən ilin sentyabrında Qarabağdakı anti-terror əməliyyatlarından sonrakı gedişat bu mülahizələrin aktuallığını itirdi. Ya da ki, hazırda Naxçıvan MR-in yüksək səlahiyyətləri var və hazırkı idarəetmə sistemində bu problemlər yaradır. Amma bunun da yolunu qanunları başqa cür oxumaqla tapdılar.

Hələ Konstitusiyanın tələbi olsa da, Milli Məclisə bu ilin noyabrında seçkinin keçirilməsi haqqında rəsmi bir söhbət yoxdur. Açığı bir ildə üç seçki və bir referendumun keçirilməsi də heç inandırıcı deyil.

Amma qeyd etdiyim kimi, müəyyən iqtisadi dəyişikliklər zəruri ola bilər. Hazırda ölkəyə gələn neft-qaz dollarlarının həcminin azalması gələcəkdə dövlət büdcəsinin təmin olunması üçün müəyyən risklər yaradır. Ona görə də iqtisadiyyat daha geniş çapda böyüməlidir ki, itkiləri kompensasiya etmək mümkün olsun. Düzdür, hökumət qeyri-neft sektorunun davamlı inkişaf etdiyini iddia edir və bunu rəqəmlərlə göstərməyə çalışır. Ancaq bu artım özünü ixracatda göstərmir. 2023-cü ildə qeyri-neft ixracı ümumi ixracın cəmi 10 faizini təşkil edib. Neft-qaz sektoru kiçildikcə, biz bu problemi daha qabarıq şəkildə hiss edəcəyik. Bizə hazır məhsul ixrac edə biləcək iqtisadiyyat lazım olacaq ki, ölkəyə xarici valyuta gəlsin.

Sual: Azərbaycanda köklü və fundamental islahatlar aparmaq üçün nə etmək lazımdır?

Cavab: Gəlin görək köklü dediyiniz islahatlar hakimiyyətə lazımdırmı? Genişmiqyaslı islahatlar üçün şərtləri nəzərdən keçirdik. Hakimiyyət hələ ki, nə edirsə öz ömrünü uzatmaq üçün edir. Bir də ölduqca kəskinləşmiş sosial-iqtisadi problemlər ki, olur, onların üstünə düşməyə çalışırlar. Məsələn, icbari tibbi sığorta kimi. Cəmiyyətdə necə, dərin islahatlara sifariş, tələb varmı? Səbəbindən asılı olmayaraq bu sosial sifariş də hiss olunmur. Düzdür, narazılıqlar var, amma o narazılıqları sosial sifarişə çevirəcək məqamlar, institutlar zəifdir. Ona görə də yeni dövr üçün optimistik səbəblər tapmaq çətindir..