Azərbaycan Rusiya ilə enerji sahəsində əməkdaşlığı genişləndirmək niyyətindədir. Hansı perspektivlər var?

Ötən həftə "Qlobal energetika və beynəlxalq siyasi risklər" adlı beynəlxalq konfransda çıxış edən Azərbaycanın Energetika naziri Pərviz Şahbazov Rusiya Federasiyası ilə enerji sahəsində əməkdaşlıq haqqında Memorandum hazırlandığını elan edib, lakin detalları göstərməyib.

"Əminəm ki, bu sənədin imzalanması bu sahədə əməkdaşlığın genişlənməsinə səbəb olacaq", - deyə nazir Azərbaycan Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzi və Valday Beynəlxalq Diskussiya Klubunun (RF) təşkil etdiyi tədbirdə bildirib.

ASTNA-nın məlumatına görə, memorandum bu ilin sonuna qədər Rusiya Federasiyası ilə Azərbaycan arasında iqtisadi əməkdaşlıq üzrə hökumətlərarası komissiyanın dördüncü rübə planlaşdırılan iclasında imzalana bilər.

Maraqlıdır ki, hər iki dövlətin iqtisadiyyatı üçün əsas olan yanacaq-energetika kompleksi ilə Azərbaycan və Rusiya Federasiyası arasında əməkdaşlıq 18 yanvar 1996-cı ildə imzalanmış “Azərbaycan neftinin RF ərazisindən tranziti haqqında” müqavilə istisna olmaqla, hər hansı ayrı-ayrı hökumətlərarası sazişlərlə tənzimlənməyib.

Bununla yanaşı, əlbəttə, yanacaq-enerji kompleksində əməkdaşlıq mövcuddur, lakin əsasən qarşılıqlı əlaqə ixtisaslaşmış şirkətlər və ya SC-lər səviyyəsində baş verir.

Neft və qaz sahəsində əməkdaşlıq

Əslində, Azərbaycanda karbohidrogenlərin mənimsənilməsində yalnız bir Rusiya şirkəti - LUKOIL (“Şahdəniz” layihəsi) iştirak edir, vaxtaşırı Azərbaycana maraqlarını bildirən “Rosneft” və “Qazprom” isə özləri üçün cəlbedici hasilat layihələri tapmayıb.

Bununla birlikdə, “Qazprom”un Bakıda nümayəndəliyi var (2018-ci ilin dekabrında açılıb).

Xatırladaq ki, "Qazprom" Azərbaycana 2000-2006-cı illərdə qaz tədarük edib. Sonra Azərbaycanda “Şahdəniz” yatağının istismara verilməsi ilə əlaqədar tədarüklər dayandırılıb.

2015-ci ildə Metanol Zavoduna (AzMeCo) Rusiya qazının tədarükünü təşkil etməyə cəhdlər göstərildi, lakin qaz alınması uzun müddət davam etmədi.

Digər bir cəhd 21 noyabr 2017-ci il tarixində SOCAR ilə “Qazprom eksport” arasında 1,6 milyard kubmetr qaz üzrə müqavilə imzalanan zaman edildi.

Azərbaycan 2017-ci ildə bu müqavilə üzrə 349 milyon kubmetr, 2018-ci ildə 999 milyon kubmetr qaz aldı və 2018-ci ilin payızında bu müqavilənin icrasını dayandırdı.

"Qazprom" Cənub Qaz Dəhlizi, ikinci mərhələdə marşrutun gücü iki dəfə artırılarsa (2028-ci ildən əvvəl olmayacaq), məhz onunla maraqlanır, lakin vəziyyət yalnız 2021-ci ildə Avropaya qaz tədarükü üzrə şirkətlərdən icbari müraciətlərin qəbul edilməsinin mümkünlüyü ilə aydınlaşa bilər.

“Qazprombank” Sumqayıtda SOCAR Polimerin iki zavodunun yaradılması layihəsinin maliyyələşdirilməsində iştirak edib (10 il müddətinə 489 milyon dollar kredit, müəssisələr 2018-19-cu illərdə mərhələli şəkildə istifadəyə verilib), lakin bu ən böyük Rusiya bankının Qaradağ rayonunda “SOCAR GPC” Bakı qaz emalı və neft-kimya kompleksi tikintisini kreditləşdirmək istəyinə hələ Azərbaycan tərəfindən cavab verilməyib.

Rusiya Federasiyasından Bakı neftinin tranziti

2020-ci ildə Azərbaycan ilk dəfə olaraq öz neftini dünya bazarına çatdırmaq üçün Bakı-Novorossiysk neft kəmərindən istifadə etməyib, halbuki bu Şimal marşrutunun istifadəyə verilməsindən ötən 22 il ərzində (1997-ci ilin noyabrı) SOCAR bu boru kəməri ilə, son illər azalsa da, müntəzəm neft nəql edib.

“Bu il Bakı-Novorossiysk neft kəmərindən istifadə etmək niyyətində deyilik. Bu marşrut yalnız fors-major vəziyyətində istifadə edilə bilər. 2020-ci ildə Rusiya Federasiyası ərazisindən neft nəql etməmək qərarımız yalnız praqmatik bir yanaşmaya əsaslanır. "Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) boru kəməri ilə neft vurmaq və “Çıraq” yatağından çıxarılan neft üçün Bakı-Supsa boru kəmərindən istifadə etməyə davam etmək bizim üçün daha sərfəlidir", - deyə SOCAR-dakı mənbə ASTNA-ya bildirib.

O xatırladıb ki, BTC ilə bir neçə ildir Xəzərin Rusiya sektorundakı “Korçagin” yatağından (xüsusən 2020-ci ilin yanvar-may aylarında - 990 min ton) LUKOIL nefti uğurla nəql edilir.

Bu ilin 5 ayı ərzində SOCAR Rusiyaya 33 min ton neft-kimya məhsulları ixrac edib və 53 min ton digər neft-kimya məhsulları əldə etdi və bu cür tədarüklər müntəzəm hala gəlib.

2013-cü ildən bəri Rusiya Federasiyasında enerji daşıyıcıları (45 mal qrupu) satan, əməliyyatlar üçün nəqliyyat-ekspeditor xidmətləri göstərən, Rusiya, neft, neft məhsulları və qazın birja ticarətində iştirak edən və 700-dən çox birbaşa ticarət müqavilələrini həyata keçirən "SOCAR Russia" MMC fəaliyyət göstərir.

SOCAR-ın törəmə şirkəti olan "SOCAR Energoresurs" MMC “Sberbank” ilə ortaq bir müəssisə olaraq Rusiya Federasiyasının ən böyük özəl emalı zavodu olan “Antipinski” Neft Emalı Zavodunun səhmlərinin 80%-nə sahibdir və həmçinin bu neftayırma zavoduna (2019-cu ilin iyunundan) neft tədarük etmək və son neft məhsullarını satmaq eksklüziv hüququna malikdir.

SOCAR Ust-Luqdakı “Sibur-Portenerqo” terminalına yüngül neft məhsulları üzrə operatordur.

Elektroenergetika

Azərbaycanla Rusiya Federasiyası uzun illərdir ki, elektrik enerjisi mübadiləsi edir və bu, 2018-ci ilin iyul ayında Azərbaycan İstilik Elektrik Stansiyasında baş vermiş qəza səbəbindən ölkənin yarısı elektrik enerjisiz qalanda Azərbaycana kömək etdi. Rusiya Federasiyası öz şəbəkəsindən elektrik axını artırdı ki, bu da Azərbaycana dəyən ziyanı azaltmağa imkan verdi.

Tərəflər hazırda Azərbaycan və Rusiya arasında enerji mübadiləsini yaxşılaşdırmaq üçün yeni 330 kilovoltluq "Abşeron-Yaşma-Dərbənd" elektrik ötürücü xəttinin yaradılmasını planlaşdırır.

“Elektrik enerjisinin idxalı və ya ixracı, habelə elektrik xətləri və boru kəmərləri ilə daşınan mallara gömrük nəzarəti ilə bağlı gömrük rüsumlarının, vergilərin və digər rüsumların düzgün hesablanması haqqında” hökumətlərarası saziş layihəsi buna yönəlib. Bu sənəd 2016-cı ildə geri hazırlanıb, lakin hələ də icra olunmur.

Ekspert rəyi

“Enerji sahəsində əməkdaşlığa dair hazırlanan Memorandum Rusiya Federasiyası, Azərbaycan və İran arasında enerji mübadiləsi ilə bağlı danışıqların intensivləşməsində əksini tapa bilər. 2018-ci ilin oktyabr ayında üç ölkənin elektrik şəbəkələrinin birləşdirilməsi məsələsi ilə bağlı işçi qrupların ilk iclası Moskvada keçirildi və bu istiqamətdə işlər dayanmayıb”, - deyə Rusiya Siyasi və İqtisadi Kommunikasiyalar Agentliyinin aparıcı analitki Mixail Neyjmakov ASTNA-ya bildirib. 

Onun fikrincə, Memorandum mühüm beynəlxalq təşəbbüslərin təbliğini də əks etdirə bilər.

“Məsələn, Azərbaycan Energetika Nazirliyinin rəhbəri Pərviz Şahbazov ya OPEK+ sazişinə üzvlüyü genişləndirmək, ya da bu razılaşmanı rəsmi dəstəkləməyən digər neft istehsal edən ölkələrin oxşar öhdəlikləri götürməsi üçün başqa mexanizmlərdən istifadə etmək məsələsini qaldırdı. Çox güman ki, Moskva və Bakının yeni OPEK+ sazişi çərçivəsində birgə həll edəcəyi tapşırığa istinad olaraq belə bir tezis enerji sahəsində əməkdaşlıq memorandumuna daxil edilə bilər", - deyə Neyjmakov hesab edir.

Şahbazovun "SOCAR-ın “Rosneft” və “Qazprom” ilə əməkdaşlığının yeni planları haqqında" məlumatını şərh edən rusiyalı analitik hesab edir ki, "indiyə qədər bu cür fikirlər ən ümumi şəkildə müzakirə edilib".

“Buna baxmayaraq, belə bir açıqlama, məsələn, Bakı ilə birgə layihələrdə iştirak edən böyük Qərb korporasiyalarının rus rəqiblərinin də Azərbaycanda işləməkdə maraqlı olduqları üçün bir siqnal ola bilər. Bu, Qərb şirkətləri ilə dialoq zamanı Bakının danışıqlarda mövqelərinin daha da möhkəmlənməsinə kömək edə bilər”, - deyə Neyjmakov qeyd edib.

Azərbaycanlı iqtisadçı, UNEC-in professoru Elşad Məmmədov hesab edir ki, Azərbaycan və Rusiya Federasiyası arasında enerji sahəsində əməkdaşlıq koronavirus pandemiyası nəticəsində inkişaf edən qlobal iqtisadi böhran fonunda "ikinci nəfəs" qazana bilər.

“Belə bir böhran, xüsusən də enerji sektorunda regional istehsal zəncirlərinin yaradılmasına təkan verir.

Rusiya Federasiyası və Azərbaycanın enerji siyasəti nöqteyi-nəzərindən bölgənin əsas oyunçuları adlandırılmasına və qarşılıqlı fəaliyyətə ehtiyac olduğunu başa düşmələri üçün bütün əsaslar var. Bu ölkələr arasında söhbət təkcə xammalın  ixracı, boru kəmərlərinin istismarından  getməməlidir. Emal sektorunda, eləcə də yüksək texnoloji komponentlə əlaqəli ola biləcək enerji layihələri sahəsində əməkdaşlığı dərinləşdirmək lazımdır", - deyə Məmmədov ASTNA-ya bildirib.

Beləliklə, tərəflər çeviklik və praqmatizm nümayiş etdirsə, Azərbaycan və Rusiya Federasiyası arasında enerji sahəsində əməkdaşlıq yeni üfüqlər aça bilər.