Karbon kvotalarının satışı karbon tullantılarının azaldılmasına kömək edəcəkmi?

Avropa Komissiyasının rəhbəri Ursula fon der Lyayen Qlazqoda dünya liderlərinin görüşündə deyib: "Biz karbonların qiymətini artırmaq üçün qlobal karbon kvotası bazarını reallığa çevirmək məcburiyyətindəyik, çünki təbiət artıq bu qiyməti ödəyə bilməz".

Onun fikrincə, karbon kvotalarının bahalaşması dünya ölkələrinin karbon-neytral iqtisadiyyatlarının təşviqinə xidmət edəcək və istixana qazları tullantılarının azaldılmasına kömək edəcək. Aİ diplomatiyasının rəhbəri Jozep Borrel Qlazqoda bildirib ki, Aİ ölkələri "hazırda istixana qazlarının qlobal tullantılarının 8%- i üçün məsuliyyət daşıyırlar".

"İqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizədə uğur qazanmaq üçün ilk növbədə istixana qazlarının ən böyük mənbələri -  Çin, ABŞ, Rusiya, Yaponiya, Səudiyyə Ərəbistanı, Kanada, Hindistan və başqaları ilə işləmək lazımdır", -Borrel bildirib.

Maraqlıdır ki, fəaliyyəti karbon atılmasına gətirib çıxaran Avropa şirkətləri müəyyən rüsumlar ödəyirlər və bu xərcləri öz büdcələrinə daxil edirlər.

Avropada karbon kvotalarının ticarəti üzrə birjalar fəaliyyət göstərirlər ki, bu da şirkətlərə "yaşıl sertifikatlar"ı əldə etməyə və ya təsdiqləməyə imkan verir.

Avropa Komissiyasında belə bir fikir yaranıb ki, 2021-ci ildə Avropada karbon kvotalarının qiymətinin qalxması sentyabr-oktyabr aylarında Aİ-də qaz böhranının yaranmasının mühüm amillərindən birinə çevrilib, belə ki, şirkətlər isti mövsüm öncəsi zəruri yanacaq ehtiyatlarının olması ilə bağlı problemlər fonunda əlavə maliyyə xərcləri çəkiblər.   

COP26 görüşü ərəfəsində HSBC nüfuzlu maliyyə institutu təhlil hazırlayıb. Təhlildə payına dünya istixana qazları tullantılarının 96%-i düşən 191 ölkənin iqlim haqqında   Paris sazişini (2015-ci ildə qəbul edilib) ratifikasiya etdiyini, 196 ölkənin isə milli səviyyələrdə iqlim öhdəliklərini (NDC) təqdim etdiyini xatırladıb.

"Ola bilsin ki, COP26-da Paris sazişinin 2015-ci ildən bir çox mübahisəyə səbəb olan, karbon kvotaları və kreditlərlə ticarətə dair 6-cı maddəsi üzrə diskussiyalar başa çatsın", - HSBC-nin ekspertləri qeyd edirlər.

Hazırda dünyada karbon tullantısı üzrə təxminən 64 qiymətqoyma sxemi mövcuddur ki, bunlar istixana qazlarının qlobal tullantılarının 20% - dən çoxunu əhatə edir.

Dünyanın təxminən 35 ölkəsi (əsasən Aİ-də) karbon tullantısına vergi tətbiq edir, 29 ölkə isə ticarət sxemləri üzrə işləyir.

Şirkətlərin fəaliyyəti üçün bu və ya digər tənzimləyici orqan tərəfindən “təltif edilmiş” müəyyən karbon sertifikatları var və onlar kommersiya yoluyla real CO2 tullantılrını "kompensasiya etməyə" və ya" neytrallaşdırmağa" yardım edir.

Kvotalar əsasən 1 ton karbon tullantısına nisbətində müəyyən edilir.

Paris iqlim dəyişikliyi sazişinin 6-cı maddəsinin ikinci yarımbəndində deyilir ki, "tərəflərə öz milli iqlim öhdəliklərində əks etdirmək üçün digər ölkələrdə (və ya digər tərəflər) qənaət edilmiş və ya qarşısı alınmış karbon tullantılarından istifadə etməyə icazə verilir".

Lakin azaldılmış tullantıların bir ölkədə iş zamanı çıxılıb-çıxılmaması və başqa ölkədə iş zamanı əlavə olunub-olunmaması ilə bağlı aydın mühasibat (maliyyə) uçotu sistemi yoxdur.

HSBC hesab edir ki, bunu İTMO sistemi (iqlim fəsadlarının yumşaldılması üzrə nəticələrin beynəlxalq ötürülməsi) vasitəsilə etmək olar.

"Karbon tullantılarından yayınma" və "karbon tullantılarının aradan məhv edilməsi (“karbon izi") anlayışları arasında fərqləndirmə da vacibdir.

Qlazqoda ekspertlər səviyyəsində karbon sertifikatlarının və ya İTMO-nun hansı müddətə verilə biləcəyi də müzakirə oluna bilər.

Faktiki olaraq, ITMO ölkələrə öz milli öhdəlikləri üçün icazə verən yaşıl sertifikatlar almağa imkan yaradır.

Amma burada məhdudiyyətlər lazım deyilmi? Bu və ya digər karbon tullantılarına səbəb olan səbəblər vacibdirmi?

"Problem ondadır ki, bir tərəf üçün məna kəsb edən bu qaydalar digər tərəf üçün qəbuledilməz ola bilər. Bir çox nüansları razılaşdırmaq lazımdır", - HSBC-də hesab edirlər.

Bundan əlavə, Kioto iqlim protokolundan kvotaların (Paris protokolundan öncə, 1997-ci ildə qəbul edilib) yeni sistemə daxil edilməsinin lazım olub-olmamasını və onların dünyanın yeni çağırışlarına uyğun olub-olmamasını müzakirə etmək lazımdır.

Beynəlxalq müstəqil ekspertlər hesab edirlər ki, bazar "karbon tullantıları" üzrə kvotalarla dola bilər və Paris sazişinin qlobal iqlim məqsədlərinin həyata keçirilməsinə xələl gətirə bilər.

CO2 tullantıları üzrə kvota ticarəti dünyanın müxtəlif ölkələrində neft-qaz ixracına və idxalına təsir edən daha mühüm faktora çevrilir. Bəzi dövlətlərdə belə malların ticarəti üzrə birjalar artıq bir neçə ildir ki, fəaliyyət göstərir, bəzilərində indi işə salınır.

Ticarət yalnız  karbon vahidləri ilə deyil, onların kreditlərilə də aparılır, bir şirkət istifadə edilməmiş kvotaları (tullantılar üzrə icazə verilən normanı aşmadığından) digərinə yenidən satıe. Bundan əlavə, bəzi ölkələrdə artıq CO2 tullantıları ilə bağlı kvota üzrə fyuçers ticarəti həyata keçirilir.

Qeyd edək ki, Qlazqoda COP26 sammitini qəbul edən Böyük Britaniyada istixana qazlarının tullantısı üzrə kvota 2017-ci ildən satılır, lakin ticarətlə bağlı ciddi artım 2020-ci ilin dekabrından bu günə qədər davam edir.

2021-ci ildə Aİ-nin özündə 2005-ci ildən fəaliyyət göstərən Avropa ticarət sistemində karbon qazı tullantıları üzrə kvota ticarəti COVİD-19 pandemiyası başlayana qədər olan səviyyədən təxminən 2 dəfə artıb.

Avropa Emissions Trading System-də (ETS) pul dövriyyəsi ildə 51,4 milyard avrodan çox qiymətləndirilir. Avropa ticarət kvotası sistemi Kaliforniyada və Kanadanın bir sıra əyalətlərində oxşar meydançaların yaradılması üçün nümunə olub. Həmçinin ABŞ-da ölkənin şərq əyalətlərinə yayılan Regional Greenhouse Gas Initiative enerji şirkətləri üçün tullantıların hesablanması sistemi fəaliyyət göstərir.

2021-ci ilin əvvəlində Avropa parlamenti Aİ-yə idxal malları üçün de-fakto rüsum olan karbon vergisi qanununu təqdir edib. O həm də Avropa şirkətləri üçün CO2 tullantıları üzrə kvotaları pulsuz verməyə imkan yaradır.

2023-cü ilə qədər belə bir qanun layihəsini Avropa Komissiyası həyata keçirməlidir. Aİ-də bu cür təşəbbüslər CO2 üzrə fyuçers qiymətləri sürətləndirib və indi kvotaların dəyərinin artımını stimullaşdırır.

Hələlik yeni qanun işləmir, Aİ müəssisələri daim bahalaşan kvotaları almağa məcbur olurlar, bu isə onların məhsul və xidmətlərinin yekun qiymətinə təsir edir. Bu səbəbdən Avropa şirkətləri transsərhəd karbon vergisini daha tez  tətbiq etməyə çağırırlar ki, bu onların məhsullarını Aİ-də daha rəqabətqabiliyyətli edəcək. 

Hazırda 24 milli və submilli bazar fəaliyyət göstərir ki, burada CO2 tullantıları üzrə kvota ticarəti baş verir. Daha 20 belə ticarət meydançası işlənmə mərhələsindədir. 2021-ci ildə Çin və Yeni Zelandiyada bazarlar artıq işə salınıb.

Bu bazarlarda ticarət zamanı pul dövriyyəsi çox ciddidir. Çin, tullantılar üzrə milli ticarət sisteminin ilk mərhələsini işə salıb,  bu çərçivədə 2000-dən çox elektrik stansiyasından 4,3 milyard tondan ton tullantı tənzimlənəcək.

Bu il Yeni Zelandiyada hökumət ETS-in əhatə etdiyi sektorlardan 2021-ci ildən 2025-ci ilə qədər olan dövrdə ümumi tullantılar üzrə 40 milyon t/i həcmində limit müəyyən edib.

Bu ilin sonuna qədər Sinqapurda DBS bankların (DBSM.SI), Standard Chartered (STAN.L), Sinqapur birjası (SGXL.SI) və Temasek Holdings dövlət investorunun dəstəyilə karbon kreditləri üçün yeni qlobal birja və bazarı işə salmağı planlaşdırırlar. Əlavə etmək lazımdır ki, 2005-ci ildən Asiyada bu cür platformalar getdikcə artır.

Maraqlıdır ki, Ukrayna 2022-ci ilin ikinci kvartalına istixana qazlarının tullantılarının monitorinqi, hesabatı və yoxlanılması sistemini işə salmalıdır.

Rusiya Federasiyasında karbon tənzimlənməsi 2022-23-dan qazana bilər. lakin əsas prinsiplər açıqlanıb:

Углеродное регулирование в РФ может заработать с 2022-23-cü illərdə işə düşə bilər. Ancaq əsas prinsiplər açıqlanıb:

- karbon emissiyasının həcmi haqqında hesabatı ilk növbədə tullantıların illik həcmi 150 000 t-dan çox CO2 ekvivalenti olan şirkətlər təmin etməlidirlər; daha sonra göstəricisi 50 000 t-dan çox olanlar gəlir.

- dövlət tərəfindən tullantılar üzrə ayrılan kvotanı (proses 2030-cu ildə başlaya bilər) bir müəssisə zərurət yarandıqda başqa müəssisəyə yenidən sata bilər.

Lakin tədricən xaricdə karbon kvotaları üzrə milli qərarların qəbul olunub-olunmayacağı hələlik aydın deyil.

Hazırda xaricdə tullantıların azaldılması üzrə layihəni (əgər bu, dövlət tərəfindən məcburi qaydada verilmiş kvota deyilsə, şirkətlərin könüllü olaraq tullantları azaltmaq istəyidirsə) leqal etmək üçün Böyük Britaniya, İsveçrə və ABŞ-dan olan təşkilatlar tərəfindən hazırlanmış standartlar toplusundan istifadə olunur.

Azərbaycanda vəziyyət

Azərbaycanda neft-qaz və metallurgiya müəssisələri karbon tullantılarından "əziyyət çəkirlər".

Ölkənin ekologiya və təbii sərvətlər naziri Muxtar Babayev də Qlazqoda səfərdədir, orada müxtəlif ikitərəfli görüşlər keçirir, qlobal istiləşmənin qarşısının alınması istiqamətində müzakirələrdə iştirak edir.

Bu arada SOCAR hesabat verir ki, 2021-ci ilin sonuna qədər quru havada karbon konsentrasiyasının faizi cəmi 2% təşkil edəcək,  aprelə qədərsə dövlət şirkəti sıfır karbon izinə (karbon neytrallığı) çıxacaq.

Məlumatlı mənbə ASTNA-ya bildirib ki, bunu quruda köhnə yataqlarda işlərin dondurulması sayəsində (OPEK+ qarşısında öhdəliklər üzrə hasilatın azaldılması çərçivəsində) və SOCAR-ın baza yataqlarında, məsələn, dayazsulu “Günəşli” və “Neft Daşları” yataqlarında müasir karbon tutulması texnologiyalarından istifadə hesabına nail olmaq mümkün olub.

"Beləliklə, SOCAR öz karbon kvotalarından tam istifadə etmir və hətta onları satmağa başlayıb. Əsasən, Norveçin "CarbonLimits" şirkəti vasitəsilə "Rosneft" ilə müqavilə bağlanıb və o, Rusiyanın bu neft şirkətinin Avropa bazarında işi üçün "yaşıl" sertifikatdan ötrü SOCAR-ın karbon kvotasını (1 ton CO2 ekvivalentinə görə 130 avro) almaq istəyib", - məlumatlı mənbə bildirib.

Beləliklə, Azərbaycan da beynəlxalq karbon kvotaları ticarətinə cəlb edilmiş oldu, öz qazının Aİ-yə ixracının artması ilə Avropanın "yaşıl energetika"nın inkişafı üzrə təşəbbüs göstərdiyi digər proseslərdə daha fəal iştirak edəcək.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan artıq 2019-cu ilə kimi, faktiki olaraq, karbon dioksid emissiyasının 35% - i 2030-cu ilədək azaldılması öhdəliklərini yerinə yetirib, çünki emissiyaları 34 mln.ton CO₂-lik ekvivalentinə endirib (real olaraq bu, 36,3% 1990-dir). Bununla yanaşı, ölkə qlobal karbon neytrallığı ideyasına əməl edərək, karbon dioksid emissiyalarını daha 2,5-3 faiz azaltmaq niyyətindədir. Elektroenergetika sahəsində ən böyük karbon dioksid emissiyaları (2019 - cu ilin sonuna olan məlumata görə) (enerji obyektlərinin 90 faizi qazda işləyir) - karbon emissiyasının ümumi göstəricisinin 36% - i. Qalan tullantılar Nəqliyyat (24%), mənzil sektoru (19%), neft-qaz istehsalı və emalı (5%), kommersiya sektoru (8%) və emal sənayesi (7%) payına düşüb.