Afrikada qlobal güclərin rəqabəti yeni mərhələyə qədəm qoyur

Məlum olduğu kimi, dünyada baş verən bütün qlobal böhranlardan ən çox əziyyət çəkən Afrika qitəsi ölkələri 2020-ci ilin koronavirus pandemiyası zamanı da ciddi çətinliklərlə üzləşmişdilər. Pandemiya başa çatmamış Rusiya-Ukrayna müharibəsinin alovlanması ilə yenə də ən böyük zərbə Afrika ölkələrinə dəydi. Ukraynadan taxıl və digər kənd təsərrüfatı məhsullarının, gübrələrin ixracında yaranan problem qitə dövlətlərini lap çətin duruma saldı. Digər tərəfdən, Afrika ölkələrinin bəzilərində hakimiyyət böhranı, daxili hərbi-siyasi qarşıdurma dünyanın super güclərinin burada öz maraqlarını təmin etmək üçün rəqabətinin artmasına gətirib çıxardı. Bu minvalla Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ), Rusiya Federasiyası (RF) və Çin Xalq Respublikasının (ÇXR) hər birinin tarixən qitədə mövcud olan maraqlarına yeniləri də əlavə edildi.

 Halbuki sovet dövründə müstəmləkədən xilas olan, iqtisadi çətinliklərlə üzləşən Afrika ölkələrini sosialist cəbhəyə qoşmaq üçün şirnikləndirən rəsmi Moskva SSRİ dağıldıqdan sonra bu qitədə xeyli müddət elə bir ciddi maraq güdməmişdi. XXI əsrdə isə “ərəb baharı” kimi inqilabların Şimali Afrika ölkələrində hakimiyyət böhranı yaratmasından sonra Rusiya üçün “Qara qitə” hərbi və ticari baxımından maraq kəsb etməyə başladı. Hətta RF prezidenti Putinin yaxın adamı Yevgeni Priqojinin “Wagner Group” (“Vaqner” qrupu) xüsusi yarıhərbi təşkilatı Afrika ölkələrindəki bəzi hərbi-siyasi rejimlərin dayağına çevrildi. Lakin bu ilin avqustunda Yevgeni Priqojin və vaqnerçilərin nüfuzlu komandiri Dmitri Utkinin məhz Afrikadan qayıtdıqdan sonra təyyarə qəzasında ölməsi vəziyyəti kəskin şəkildə dəyişdi.

Priqojin və Utkin olmadan Rusiya Afrikadakı nüfuzunu bərpa edə bilərmi?

“Vaqner”in Afrikadakı fəaliyyətinə gəlincə, bu yarıhərbi təşkilat vaxtilə Sudanla müxtəlif ticari və hərbi əlaqələrdə ittiham olunurdu. 2017-ci ildən bəri beynəlxalq mənbələr vaqnerçilərin Sudan əsgərlərinə təlim keçmək və ölkədə baş verən etirazları yatırmaqda təhlükəsizlik qüvvələrinə kömək etmək də daxil olmaqla, müxtəlif fəaliyyətlərdə bulunduğuna dair görüntülər yayırdılar. 2020-ci ildə “Vaqner”in təbliğat xarakterli filmində Rusiya muzdlularının fəaliyyət göstərdiyi ölkələrdən biri kimi məhz Sudan göstərilmişdi. 2022-ci ilin iyulunda isə “Vaqner” muzdlularının Sudan qüvvələri üçün desant təlimləri keçdiklərini əks etdirən bir video yayımlanmışdı. Ən nəhayət, Rusiyanın Afrikadakı fəaliyyəti haqqında kitabın müəllifi Samuel Ramani isə yazırdı ki, “Vaqner” qrupu Sudanın prezidenti Ömər əl-Bəşirin hakimiyyətdə qalmasına yardım üçün təbliğat kampaniyalarında belə iştirak edibmiş.

Xatırladaq ki, 2017-ci ildə Sudan prezidenti Ömər əl-Bəşir Moskvaya səfəri zamanı Rusiya ilə bir sıra müqavilələr imzalamışdı. Bunlara Rusiyanın Qırmızı dənizdəki Port-Sudanda hərbi-dəniz bazası yaradılmasına dair razılaşma, həmçinin Rusiyanın “M İnvest” şirkəti ilə Sudanın Mineral Sərvətlər Nazirliyi arasında qızıl hasilatı üzrə müqavilələr daxil idi. Lakin ABŞ-ın rəsmi qurumları Sudandakı “M Invest” və törəmə şirkəti “Meroe Gold”un “Wagner Group”un maliyyələşməsi və fəaliyyəti üçün çalışdığını iddia edirdilər. CNN tərəfindən aparılan araşdırmaya görə, qızıl bu ölkədən quru yolu ilə “Vaqner”in fəaliyyət göstərdiyi Mərkəzi Afrika Respublikasına (MAR) daşınıb, lakin ixrac Sudanın rəsmi ticarət məlumatlarında qeyd edilməyib. Keçən il “Daily Telegraph”da dərc olunan hesabata görə, xeyli miqdarda qızıl hərbi hava limanları vasitəsilə qaçaqmalçılıq yolu ilə çıxarılıb.

Bununla yanaşı, “Vaqner” döyüşçülərinin bir neçə ildir ki, Mərkəzi Afrika Respublikasında olduğu, ölkənin almaz mədənlərini, eləcə də Liviya və Malidə bir çox obyektləri mühafizə etdikləri barədə beynəlxalq mediada geniş məlumatlara rast gəlinir. BBC-nin 2021-ci ildə apardığı araşdırmaya görə, “Vaqner”in Liviyada vətəndaş müharibəsində iştirakına dair sübutlar var. Malidə hökumət heç vaxt qrupun mövcudluğunu rəsmən qəbul etməsə də, müxalif yaraqlılarla mübarizədə yardım üçün “Vaqner”dən istifadə edib. “Human Rights Watch” (HRW) rus muzdlularını həm CAR, həm də Malidə işgəncə və qətllərdə ittiham edib. Onu da qeyd etmək gərəkdir ki, “Vaqner”in Afrika qitəsinədki əsas bazaları MAR, Burkino-Faso, Mali və cari ilin iyul ayında çevriliş baş verən Nigerdədir.

Görünən odur ki, “Vaqner” qitənin bir neçə ölkəsində mühüm sahələrə nəzarəti həyata keçirib və onun rəhbərlərinin aradan götürülməsi oradakı yerli liderlər və hərbi diktatorlarla əlaqələri baxımından ciddi boşluq yaradacaq. Hətta rusların Afrikadakı fəaliyyətlərinin dayanmasına, həmçinin xaosa səbəb ola bilər. Rusiya üçün Afrikada nüfuzu bərpa etmək Priqojin və Utkin olmadan tam mümkün görünmür.

Yaranmış boşluqdan istifadə edən rəsmi Pekin ciddi uğur qazanmaq ərəfəsindədir

Mövcud durumda müvəqqəti yaranmış xaos sayəsində Afrikanı dövlət maraqları baxımından mühüm region hesab edən Çin Xalq Respublikası (ÇXR) xeyli güc qazanacaq və ruslar yeni status-kvonu dəyişə bilməyəcəklər. Başqa tərəfdən ABŞ-la rəqabət fonunda rəsmi Pekin Afrika ölkələri ilə əlaqələri bütün sahələrdə daha da möhkəmləndirmək niyyətindədir. Belə ki, ABŞ-ın Afrikada hərbi bazaları və nüfuz dairəsi olsa da, rəsmi Vaşinqtonun bu qitədə Rusiya və Çin ekspansiyasını dayandırmaqda o qədər də maraqlı görünmədiyi ortadadır. RF-nin Ukraynadakı savaş səbəbindən tam gücü ilə fəaliyyət göstərə bilmədiyi Afrikada yaranmış boşluqdan istifadə edən rəsmi Pekin ciddi uğur qazanmaq ərəfəsindədir.

Çinin əl-qolunun açılmasına Afrikada Qərbə, xüsusilə Fransaya qarşı müqavimətin güclənməsi də əlverişli təsir göstərə bilər. Belə ki, Fransa qəbul etdiyi qərarlara, əsas götürdüyü prioritetlərə və bəzi ölkələrdə yaranmış vəziyyətə görə Afrikanı tərk etməkdədir. Fransa əleyhinə etirazların artması fonunda digər Avropa ölkələri də Afrikaya müdaxilə etmək fikrində deyil.

“Məğlubedilməz qlobal güc” naminə: Çin bu dəfə mübarizəyə Afrikadan qoşulur

Bu məqamda vaxt itirmədən qitədəki varlığını gücləndirmək üçün hərəkətə keçmək və daha geniş nüfuz qazanmaq Çin üçün prioritetdir. Təsadüfi deyil ki, ÇXR sədri Si Cinpin 2023-cü ilin avqustunda Yohannesburq şəhərində (CAR) keçirilən BRICS Sammiti zamanı Afrika ölkələrinin liderləri ilə mühüm görüşlər keçirib.

Ümumiyyətlə, 30 ildir ÇXR rəhbərliyi Afrika ölkələri ilə bütün sahələrdə əməkdaşlıq üçün böyük enerji sərf edib. Pekin Afrika ölkələrini öz tərəfinə çəkmək üçün bir sıra digər mədəni, iqtisadi və hərbi təşəbbüslər həyata keçirir. Çin hazırda Afrikanın ən böyük ticarət tərəfdaşı və kreditorudur. Beynəlxalq mediada yer alan məlumatlara görə, qitədə təxminən 10 min Çin şirkəti fəaliyyət göstərir. Hesablamalara görə, Çindən gələn ən azı 1 milyon mühacir Afrikada yaşayır, on minlərlə afrikalı isə hər il Çin hökumətinin təqaüdü ilə Çində təhsil alır.

Çin qitədə logistika imkanlarının yaradılmasına da böyük önəm verir. Çünki Afrika ölkələrinin əksəriyyətində daha geniş iqtisadi əməkdaşlığa imkan verən müasir infrastruktur yoxdur. Çin ilk növbədə liman infrastrukturunu genişləndirir, yeni dəmir yolları və avtomobil yolları tikir. Onlardan ən mühümü Cibuti limanıdır ki, Ədən körfəzində yerləşdiyi üçün Çin üçün böyük strateji əhəmiyyətə malikdir. 2017-ci ildə Cibutidə ilk hərbi bazasını tikən Çin qlobal dəniz ticarətinin əsas marşrutlarının keçdiyi Bab əl-Məndeb boğazına da nəzarət imkan qazanıb. Çin Afrika ölkələri ilə kənd təsərrüfatı sahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsində də maraqlıdır. Bu gün Afrikada kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan 200-dən çox Çin şirkəti fəaliyyət göstərir.

ÇXR Afrikadan kömür, litium, fosfat, mis, kobalt, qızıl, dəmir filizi, kakao və s. ixrac edir, öz növbəsində hazır məhsulları geri idxal edir. Çinin Afrikadakı müəssisələri indi kobalt, litium və manqan kimi bir çox zəruri əsas mineralların istehsalında və ya emalında üstünlük təşkil edir. 2023-cü ilin birinci yarısında Çinin mədən investisiyaları ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 100 faizdən çox artıb. Çin dövləti tərəfindən dəstəklənən bankların mədən əməliyyatlarını maliyyələşdirməsi də strategiyanı irəli aparır. Hesablamalara görə, onlar Zambiyanın mədən hasilatının təxminən 12 faizinə, Qvineyanın 40 faizinə, Konqo Respublikasının, eləcə də Eritreyanın hamısına nəzarət edirlər.

Göründüyü kimi, Afrikada qlobal güclərin rəqabəti yeni mərhələyə qədəm qoyur. Dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatına malik olan Çinin nə üçün Afrikada üstün mövqeyə çıxmaq istədiyinə gəlincə, hakim Çin Kommunist Partiyasının (ÇKP) “məğlubedilməz qlobal güc” kimi Çinin layiqli nüfuzunu qaytarmağı hədəflədiyini yada salmaq kifayətdir. Məlum olduğu kimi, Çin qlobal miqyasda, xüsusən də Avro-Atlantik regionunda ABŞ ilə iqtisadi rəqabətdə uduzur. Afrikada bütün sahələrdə əməkdaşlığın genişlənməsi, yerli silah bazarlarında üstün mövqeyə çıxması, ən nəhayət, təbii ehtiyatlara nəzarət etməsi rəsmi Pekinə uzunmüddətli perspektivdə ABŞ ilə rəqabət aparmaq şansı verəcək. Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq, iddia etmək olar ki, Çinin hazırkı rəqabətdə qalib gəlmək və Afrikada dominant mövqeyə çıxması üçün əvəzlolunmaz fürsət yaranıb.

Mənbə

https://jstribune.com/meservey-what-china-wants-in-africa/

https://www.nytimes.com/2023/08/23/world/asia/china-africa-brics-us.html

https://www.lemonde.fr/en/international/article/2023/09/01/china-remains-cautious-after-coups-in-africa_6119409_4.html

https://interpret.csis.org/chinese-assessments-of-sino-african-relations/

https://iz.ru/1567744/kseniia-loginova/bezopasnaia-globalnost-kitai-mozhet-oprobovat-svoiu-novuiu-kontceptciiu-v-afrike

https://www.isap.center/analytics/130

https://www.ng.ru/world/2023-08-29/6_8812_niger.html

https://www.bbc.com/news/world-africa-65328165

https://www.lemonde.fr/en/le-monde-africa/article/2023/07/06/wagner-s-mercenaries-face-uncertain-future-in-africa_6044773_124.html