İranın İsrailin bölgədəki yerini qiymətləndirməsində köklü dəyişikliklər və İsrail əleyhinə paradiqmanın dəyişməsi mümkündür-Nikita Smagin

2018-2022-ci illərdə TASS-ın İrandakı keçmiş müxbiri Nikita Smagin, postsovet məkanında İranla bağlı aparıcı mütəxəssislərdən biri kimi tanınır. Manchester Universitetində beynəlxalq siyasət təhsili almış və əvvəllər "Iran Today"internet portalının redaktoru vəzifəsində çalışmışdır. Analitik məqalələri Nyu-York Times , Bloomberg , Forbes , Carnegie Foundation və digər beynəlxalq nəşrlərdə dərc edilir. 

* * *

Sual: Necə oldu ku, arxaik dövlət idarəetmə sistemi və zəif iqtisadiyyati olan İran , siyasi təsirni Yaxin Şərqdə genişləndirərək, Livan,Suriya,İraq,Qəzza və Yəmənin bir hissəsini əhatə edən "Aypara qurşagi"ni yarada bildi.Bu hansi resurslar hesabina baş verdi? İran bu həssas bölgədə amerikalilari necə üstələyə bildi? Vəziyyətin bu cür inkişafının müəyyən bir dövrdə Vaşinqtona faydalı ola biləcəyini güman etmək olarmı? Bu barədə sizin fikirləriniz oxucularimiz üçün maraqli olardi.

Cavab: ümumiyyətlə, deyərdim ki, İranın Yaxın Şərq ərazisində təsirinin genişlənməsinə bütöv bir amillər kompleksi təsir edib. Söhbət ilk növbədə İranın malik olduğu bəzi resurslardan gedir. İqtisadi çətinliklərə baxmayaraq, bu cür oyunları idarə etmək üçün müəyyən mənbələrə sahib, kifayət qədər böyük bir ölkədir. İmkanları məhdud olan ölkələr, hətta güclü arzuları olsa belə, bu cür mövqelər tuta bilməzdilər.Digər tərəfdən, İran-İraq müharibəsi zamanı İslam Respublikasının seçdiyi strategiya mühüm amil oldu. İranın qəbul etdiyi asimmetrik müharibə konsepsiyası,diqqəti peşəkarlaşdığı sahələrə cəmləşdirməyə sovq etdii. Asimmetrik müharibə göstərir ki, İran rəqibləri ilə bərabər yarişa biləcəyi sahələrdə rəqabət aparir. Məsələn, İranın ABŞ və ya İsrail ilə rəqabət edə bilməyəcəyi aviasiyanı inkişaf etdirmək əvəzinə, diqqətini müəyyən nəticələr verən pilotsuz təyyarələr və raketlər hazırlamaqda cəmləşdirdii.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, İran müxtəlif strukturları dəstəkləmək üçün proksi strategiyasından istifadə edir. Nəhayət, əsas amil ABŞ-ın bölgədəki səhv siyasəti idi , bu da təbii olaraq İrana qarşı çıxan və vəziyyəti tarazlaşdıran qüvvələrin məhvinə səbəb oldu. Bu, ilk növbədə İraqın işğalı və Səddam Hüseyn rejiminin devrilməsi və 2000-ci illərin əvvəllərində Əfqanıstanın qismən işğalı ilə əlaqədardır. İraqın məhvi,güc boşlugu yaratdi. İranın uğurla bu boşluga daxil oldu və öz təsirini genişləndirdi. Bütün bu faktorlar İranin regionda ugur qazanmasina imkan yaratdi.

Sual: İsrailin xüsusi hərbi əməliyyatı təxminən bir ildir davam edir. Bu Tel -Əvivin ən davamli və intensiv əməliyyatlarindan biri olmaqla yanaşi, digərlərindən özünün gücü, miqyası və hədəfləri ilə seçilir. ABŞ İsraili tam dəstəkləyir və fəal yardım göstərir. Hiss olunur ki, bu dəfə ,bu iki qüvvə İranın regiondan kənar təsirinə də son qoymaq niyyətindədir. İran həm Ukrayna cəbhəsində, həm də Cənubi Qafqazda amerikalılara problem yaradır. Əgər sbu yanaşma ilə razısınızsa, onda sizin fikrinizcə, onlar düşündüklərini həyata keçirməyi bacaracaqlarmi ?

Cavab: Bu gün İsrail müəyyən dərəcədə elə müvqe tutmaga çalişir ki , sərhədlərindəki və bəlkə də bütövlükdə bölgədəki əsas təhdidlərini məhv edə bilsin . Hələlik söhbət İranın məhv edilməsindən getmir, lakin zaman keçdikcə İsrail bu vəzifənin icrasına daha da yaxınlaşır. İranın məhvi olmasa da, təkcə onun proksi strukturları ilə deyil,iranla birbaşa mübarizə də nəzərdə tutulur. Buna baxmayaraq, belə bir hədəfin uğursuzluğa məhkum olduğuna inanıram. Nə İranı, nə Hizbullahı, nə də HƏMAS-ı məhv etmək mümkün olmayacaq. Hamısı bölgədə qalacaq. Bu strukturların bir hissəsini müvəqqəti olaraq siradan çixararaq qısamüddətli nəticələr əldə etmək mümkündür, lakin bu günkü qətiyyətli İsrail belə,bölgədəki vəziyyəti iillər uzunu, tam olaraq dəyişdirə bilməyəcək .

Sual: bu yaxınlarda Hudson İnstitutunun baş elmi işçisi Luke Coffey Azərbaycanı Yaxın Şərqdəki vəziyyətin mürəkkəbləşməsinə hazır olmağa çağırıb. İran prezidentinin, böhran vəziyyətində Kürdüstan, Azərbaycan, Sistan, Bəlucistan və Xuzistan öz hökumətlərini yarada bilərlər,bəyanati da bu fikirlə uzlaşir . Hadisələrin bu cür inkişafını real hesab edirsiniz?

Cavab: İranın dağılması ehtimalı azdır. Milli hökumətlərin yaradılması ideyası daha çox fantaziyadır. Bunun üçün çox hadisələr baş verməlidir. İran öz sərhədləri daxilində uzun müddət mövcud olan kifayət qədər dayanıqlı milli dövlətdir. Nəzəri olaraq, indi Sistan və Bəlucistan, eləcə də bir çox etnik ərəbin yaşadığı Xuzistan və Kürdüstan kimi ucqarlarda qeyri-sabitlik ocaqlarının meydana gəlməsi mümkündür. Ancaq hazırda tam miqyaslı parçalanma görmürəm. Düşünürəm ki, bu ssenari yaxın perspektivdə mümkün deyil.

Sual: İran KİV-lərində məlumat yayılıb ki, İsrail İranın enerji infrastrukturunu məhv etsə, Tehran Fars körfəzi ölkələrinin və Azərbaycanın neft obyektlərinə zərbələr endirəcək. Bu bəyanatlar nə dərəcədə ciddidir? İran başa düşürmür ki, bu, onların rəqiblərinin tərəfdarlarinin genişlənməsinə və ölkə daxilində iğtişaşlara səbəb ola bilər?

Cavab: Azərbaycan ərazisinə zərbələr praktiki olaraq istisna olunur, çünki ölkə mövcud münaqişədə iştirak etmir və nə İsraili, nə də İranı dəstəkləmir. İranın bu cür hərəkətləri tamamilə agilsizlq olardii. Digər bölgələrə gəlincə, İran Yaxın Şərqdə, məsələn, İraq, Suriya və ya İordaniyada, eləcə də Fars körfəzi zonasında Amerika obyektlərinə zərbələr endirə bilər. Əsas hədəflər artıq zərbələrin vurulduğu İraq və Suriya ola bilər. Qalanlarinin vurulma ehtimali aşagidir

Sual: Rusiyanın faktiki olaraq İrana əhəmiyyətli hərbi və siyasi yardım göstərmək üçün resursları yoxdur. Bu, Tehranin nəzərindən qaçmayacaq. Digər tərəfdən, vəziyyət Tehranın zəifləməsinə gətirib çıxarır. Bu, İranın Rusiya ilə hərbi-texniki əməkdaşlığına və Moskva üçün silah tədarükü hazırlığına təsir edə bilərmi?

Cavab: mövcud vəziyyət, əlbəttə ki, İranın Rusiyaya silah göndərmək qabiliyyətinə təsir göstərə bilər. Çünki indi İranın özü bu cür silahlara — raketlərə və dronlara ehtiyac duyur. Təchizatın azaldılması ehtimalı var. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya bu gün dronların istehsalında müəyyən dərəcədə özünü təmin edir. İran Rusiyaya yalnız "şahidlər" üçün komponentlər verir, o da da tam həcmdə deyil. Beləliklə, Rusiya indi İrandan iki-üç il öncəyə nisbətən daha az asılıdır.

Sual: Mixail Krutixinin fikrincə, HƏMAS və Hizbullahın sarsıdıcı məğlubiyyətlərindən və bu təşkilatların rəhbərliyinin məhv edilməsindən sonra İran daxili siyasi sahədə dəyişikliklərlə üzləşə bilər. Sosial şəbəkələrdə iranlıların İsrailin uğurlu zərbələrini məmnuniyyətlə qarşıladıqları videolar var. Sizcə, İran cəmiyyəti siyasi dəyişikliklərə nə dərəcədə hazırdır?

Cavab: düşünürəm ki,  İranın İsrailin bölgədəki yerini qiymətləndirməsində köklü dəyişikliklər və İsrail əleyhinə paradiqmanın dəyişməsi mümkündür. İranın hakim elitasında İsraillə qarşıdurmanın İrana heç bir ciddi dividend gətirmədiyini anlayan bir çox insan var. Əksinə, əhəmiyyətli qüvvələrin və resurslarin digər sahələrdən yayindirilmasina baxmayaraq , tez-tez beynəlxalq arenada uğursuzluqlarin səbəbi olub. Xatırladaq ki, ABŞ-ın Donald Trump-ın nüvə sazişindən çıxması əsasən İsrailin mövqeyi ilə bağlı idi.Beləliklə, dəyişiklik mümkündür, amma tezliklə baş verəcəyinə şübhə edirəm. Bu dəyişikliklər yalnız mövcud mənəvi liderin gedişindən sonra mümkündür , Çünki o, İsrailə qarşı ideoloji mövqeyə, minimal səviyyədə , yenidən baxmağı əhatə etməyən əvvəlki strategiyanın qorunmasının qarantıdır. Buna görə dəyişikliklər yalnız hakimiyyət tranzitindən sonra baş verə bilər.Əlavə problem ondan ibarətdir ki, əgər İndi İsrail və İran açıq münaqişə mərhələsinə keçsələr, hətta zərbə mübadiləsi ilə məhdudlaşsalar , nəticədə İran ərazisində dinc sakinlərin məhvi baş verərsə, ölkədə anti-İsrail əhval-ruhiyyəsi kəskin şəkildə arta bilər. İsrailə qarşı çox laqeyd olan və ona qarşı güclü duyğuları olmayan iranlılar mövqelərini dəyişə bilərlər. Bu şəraitdə, mövcud vəziyyət nəzəri olaraq münaqişəni daha da pisləşdirə bilər və hakimiyyət dəyişikliyi halında belə , daha rasional və daha az anti-İsrail siyasətinə keçidi mümkünsüz edə bilər.