Moody's kredit etibarını bir daha düşürərkən

Moody"s beynəlxalq kredit dərəcləndirmə qurumu avqustun 28-də Türkiyənin kredit etibarını bir daha( bu ay içində ikinci dəfə) aşağı saldı.Son illərdə, xüsusilə, bu ilin əvvəlindən bəri Moody"s kimi Fitch, Standart and Poors kimi kredit dərəcələndirmə qurumlarının da etibar düşürən açıqlamalarına Türkiyə rəhbərlərinin heç bir reaksiya vermədiyini görürük.

Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondunun tenderlərlə bağlı, OECD-nin ölkədə elm, təhsil,yaşayış standartı və b. sahələrdə keyfiyyətin aşağı düşməsinə dair raportlarına, ATƏT, Avropa Şurası, media hüquqlarını müdafiə edən beynəlxalq təşkilatların insan hüquqları,söz və ifadə azadlığı sahəsində vəziyyətin çox pisləşməsi ilə əlaqədar ciddi xəbərdarlıqlarına da artıq Ankara tərəfindən nəinki sərt reaksiyalar verilmir,o açıqlama və raportlar tamamilə görməzdən gəlinir.Bunun səbəbi nədir? Başda prezident Ərdoğan olmaqla, Türkiyəni idarə edənlər(hal-hazırda kredit dərəcələndirmə qurumlarının açıqlamalarına hamıdan çox məsuliyyət daşıması lazım olan xəzinə və maliyyə naziri Bərat Albayrak da daxil olmaqla) yaxın keçmişə qədərki "Eyyy kredit dərəcələndirmə qurumu, sənin hər yerin dərəcə olsa,nə faydası var?"- tipli hayqırışlarıyla Qərbin kredit reytinqi qurumlarını salvo altında tutmaqdan sanki vaz keçiblər.

Əslində AKP iqtidarının ilk iki dönəmində (dünyada pul bolluğu yaşandığı vaxtlarda) Ərdoğan hökumətinin beynəlxalq kredit dərəcələndirmə qurumları ilə arası çox yaxşı olduğu kimi, o qurumlar da əcnəbi investorların Türkiyəyə getmələrində heç bir problem olmadığını öz raportlarında ortaya qoyaraq, Türkiyəyə pul axışının önəmli dəstəkçiləri rolunda çıxış edirdilər.Mənzərə 2013-cü il mayın 31-də İstanbulun Gəzi parkından təkan alaraq ölkəni saran dinci nümayişlərə o vaxtın baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan başda olmaqla,ölkə idarəçilərinin, "Gəzi hadisələrini" Türkiyənin yüksəlişini gözü götürməyən və bunu əngəlləməyə çalışan beynəlxalq faiz lobbisinin təşkil etdiyini vurğulamaları və Tayyib Ərdoğanın "50%-i küçəyə çıxmaqdan güclə saxlayıram" dediyi tərəfdarlarını buna böyük ölçüdə inandırmasıyla dəyişdi (nə qədər qəribə olsa da xəzinəyə cavabdeh olan baş nazirin müavini Əli Babacan, maliyyə naziri Məhmət Şimşək və iqtisadiyyat naziri Zəfər Çağlayan o günlərdə susmağa üstünlük verdikləri halda, məsələn, Ankara bələdiyyə başqanı Məlih Gökçək, baş nazirin iqtisadiyyata cavabdeh baş müşaviri Yiğit Bulut isə Gəzi hadisələrinin qəti şəkildə "faiz lobbisi"nin işi olduğuna iman gətirmişdilər).

20 gün boyunca öz demokratik zəminindən zərrə qədər də qopmayan Gəzi hadisələrinin baş nazir Ərdoğan tərəfindən (bu günün prezidenti kimi də mövqeyini dəyişməyib) bir tərəfdən, terror təşkilatlarının, o biri tərəfdən isə beynəlxalq faiz lobbisinin əməli kimi xarakterizə edilməsi Türkiyəni yaxından izləyən beynəlxalq kredit dərəcələndirmə qurumları tərəfindən "qeyri-obyektiv yanaşma" şəklində dəyərləndirildi və Moody"s, Fitch,Standart and Poors kimi qurumlar, əcnəbi invstorlara "Türkiyədə pozulan demokratiya mühitinin xəzinə, Mərkəzi bank, dövlət bankları və özəl banklar üzərində neqativ mühit yaratdığına" diqqəti çəkməyə başladılar.2013-2017-ci illər arasında təkcə Ərdoğan deyil, mülayim xarakteriylə tanınan parlamentar rejimin son baş naziri (bu günün Məclis spikeri) Binali Yıldırımın da sərt reaksiyalarından nəsibini alan beynəlxalq dərəcələndirmə qurumlarının Türkiyə hökumətinin arzu etdiyi qəbildən raportlar açıqlaması, əlbəttə ki, mümkün deyildi.Çünki Türkiyə iqtisadiyyatının vəziyyətinə dair hökumətin istədiyi şəkildə açıqlayacaqları raportlar o qurumların özlərinin iflasına bərabərdir.Ankarann bütün suçlamalarına rəğmən,Türkiyənin kredit etibarına dair açıqlamalar verməyə davam edən dərəcələndirmə qurumlarına artıq reaksiya verilməməsinin başlıca səbəbi- iqtisadiyyatın düşdüyü çox ağır vəziyyətdir.Yəni, indi Türkiyə iqtidarını Fitchin açıqladığı raport yox, sentyabr ayında ödənməsi lazım gələn 100 milyard dollar borc üçün yeni borc tapmaq işi istisnasız şəkildə məşğul edir.Məsuliyyət duyğusu olan bir iqtidar üçün bundan təbii bir şey ola bilməz.Yəni, indi heç bir beynəlxalq quruma reaksiya göstərməyə həvəs bir tərəfə dursun, hal belə qalmayıb.

Beynəlxalq kredit dərəcələndirmə qurumlarına Türkiyə iqtidarının reaksiya göstərməməsinin ikinci səbəbi isə- bu dəfə daha böyük "düşmənin və təxribatçı"nın peyda olması ilə bağlıdır.Belə ki, tamamilə xarici borclara bağlı olaraq yaşanan ağır devalvasiyanın səbəbkarı kimi prezident Ərdoğan da xəzinə və maliyyə naziri Albayrak da eyni şəxsi hədəf göstəriblər: məlum olub ki, Türk lirəsini bu dəfə ABŞ prezidenti Donald Trump hədəfə götürübmüş.Əgər prezident Trump təxminən 2 ildən bəri həbsdə olan ABŞ vətəndaşı bir rahibin azad edilib öz ölkəsinə göndərilməsini tələb etməsəymiş, bu il içində ödənməsi lazım olan 200 milyard dollar borc, mərhum baş nazir Ərbakanın siyasət müntəxabatına bəxş etdiyi sözlə desək, hökumət üçün "faso-fiso" imiş.Yarım trilyonluq xarici borc qarşısında yaşanan ağır devalvasiyanın səbəbini prezident Trumpa bağlayan prezident Ərdoğan (və kürəkəni Albayrak) bu minvalla eyni daşla başqa bir quşu da vuraraq öz tərfdarlarının öz iqtidarı ətrafında daha çox konsolidə olmasına nail olur. Yəni, "xarici düşmən" daha böyük və güclü olunca qısa müddətdə ödənməsi lazım olan o qədər xarici borc ölkə idarəçilərinin və iqtidar tərəfdarlarının gözünə görünmədiyi kimi ,kredit dərəcələndirmə qurumlarına vaxt sərf etməyin də anlamı qalmır.

"Düşmən"in böyük-kiçikliyindən asılı olmayaraq isə Bankçılıq Sistemləşdirmə və Tətfiş Şurasının və Mərkəzi Bankın gördüyü tədbirlər fayda vermir: Türk lirəsi əcnəbi valyutalar qarşısında dəyər itirməyə davam edir.